Stephanus Jacobus (Fanie) Naudé is de laureaat van de 2022 UJ Prize for Literary Translation voor de zelfvertaling van de verhalenbundel Dol heuning (Umuzi 2020, vertaling: Mad Honey). Bovendien ontving hij voor diezelfde verzameling met korte verhalen van de Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns de Hertzogprys, nog steeds de belangrijkste onderscheiding voor Afrikaanse letterkunde. Daarmee schaart hij zich bij een uitgelezen gezelschap van literaire auteurs die de onderscheiding twee keer in de wacht sleepten. Immers, ook voor Die derde spoel kreeg hij de prijs toegewezen (2019).
In het Nederlandse taalgebied geniet Naudé vooral bekendheid voor de verhalenbundel Alfabet van die voëls (2011), door Podium in Amsterdam uitgegeven als Het vogelalfabet (vertaling Karina van Santen en Martine Vosmaer) en destijds in een begeleidende promotekst warm aanbevolen door Marlene van Niekerk, in de Lage Landen bijzonder gewaardeerd voor haar werk. Van Niekerk had aan de Universiteit van Stellenbosch tot haar emeritaat een academische opdracht voor “kreatiewe skryfkuns”. Naudé was er een van haar studenten. Naudé vertaalde niet alleen Dol heuning, ook zijn debuut Alfabet van die voëls heeft hij vertaald in het Engels als The Alphabet of Birds. Het verhalend proza wordt beschouwd als een hoogtepunt in recente Afrikaanse literatuur (met een verwijzing naar een uitspraak van André Brink). Over “auto-traduction” of dus zelfvertaling in Afrikaans en Engels is met S.J. Naudé, naast vele andere zelf-vertalende schrijvers onder wie André P. Brink, Elisabeth Eybers en Antjie Krog, een interessante vertaalwetenschappelijke studie te schrijven.
België is een setting in de verhalenbundel Dol heuning. “Nee, hy was nie gekant teen die trek Europa toe nie. En dit was nie dat hy Suid-Afrika nié wou verlaat nie. Maar iets het in België gebeur. Hy is onwillig om te probeer uitpluis wat dit was. Hoekom moet hy homself verduidelik?” Wat in Brussel en ergens op het platteland in België gebeurt, kan worden gelezen in het meeslepend verhaal ‘Warm kompos’. Dol heuning is op het achterplat omschreven als “’n tweede bundel kortverhale wat ontstel, verras, en boweal bekoor”. Over die keuze voor zelfvertaling en voor het genre van het korte verhaal voer ik een gesprek met de schrijver. Het is na Het vogelalfabet uitkijken naar volgende Nederlandse vertalingen van Naudé’s werk.
In 2023 verscheen Van vaders en vlugtelinge bij Human & Rousseau, door Michiel Heyns vertaald als Of Fathers and Fugitives.
Deel 1
Yves: Tijdens het USAN-congres 2024 (24-26 januari) maakte je deel uit van een boeiend panel met Danie Marais (moderator), Willem Anker, Antjie Krog en Alfred Schaffer. Het gesprek handelde over het (on)nut van schrijfopleidingen, meer bepaald van een universitaire graad in “creative writing”. Een van de vragen was in hoeverre universitaire instellingen (naast schrijfacademies en “slyp”-scholen) de opdracht hebben talentvolle literaire schrijvers te vormen. Afhankelijk van de universiteit en de betrokken docenten worden het studieprogramma en de academische begeleiding uiteenlopend ingevuld. Aan de Universiteit van Wes-Kaapland, zo getuigde Antjie Krog, worden andere vereisten gesteld dan bijvoorbeeld bij Rhodes Universiteit in Makhanda, waar Ronelda Kamfer en Nathan Trantraal vooral een eigen(zinnig) parcours volgen, of de Universiteit van Stellenbosch. Willem Anker en Alfred Schaffer spraken over hun werkwijze als docenten in creatief schrijven (US). Toen Marlene van Niekerk de cursus aanbood, zoveel jaren na het Letterkundig Laboratorium van D.J. Opperman, was jij een van haar studenten. In het panelgesprek gaf je te kennen dat de vorming productief was en dat je van deskundig commentaar en praktische begeleiding van eerste manuscripten veel kon opsteken. De leidende hand wierp geen schaduw over de schrijfarbeid. Kritiek op dergelijke creatieve schrijfopleidingen is dat de stem van de docent soms nogal bepalend, zelf dwingend, is voor het kritisch commentaar en dat een gevaar bestaat dat overwegend klonen worden geproduceerd. Sommigen gewagen van “eenheidsworst” of dus de productie van literatuur die voornamelijk in een korset past. Criticasters zeggen dan dat teksten worden voortgebracht die niet de toets van de waarachtigheid of artistieke integriteit doorstaan maar dat zij producten zijn waarin bepaalde schrijftechnieken in het oog springen of zelfs stijltics, goedbedoelde raadgevingen van de lesgever-auteur. Men spreekt dan over typische resultaten van een schrijfopleiding, geconstrueerd en beantwoordend aan een opgelegd vademecum over hoe een tekst te concipiëren. Hoe ervaar jij achteraf bekeken de impact van de opleiding in creatieve schrijfkunst en de begeleidende stem van de schrijfdocent en literair auteur Marlene van Niekerk op jouw vroegste werk? Daarenboven wordt in de Nederlandse vertaling van Alfabet van die voëls een uitspraak van Van Niekerk aangehaald waarin jouw verhalen worden aangeprezen. Ik veronderstel dat dit een bewuste keuze van de uitgever was om je werk aandacht te geven in Nederland.
Fanie: Dankie vir jou inleiding, Yves. Dis ’n plesier om met jou te gesels. Tot dusver in my skryfloopbaan het gesprekvoering oor my werk met lesers en akademici buite Suid-Afrika meesal in die Anglo-Amerikaanse wêreld geskied, en in Engels. Om ’n belangstellende uit die Lae Lande se vrae in Afrikaans te beantwoord, is ’n meer seldsame ervaring.
Ek het, soos jy noem, die MA in kreatiewe skryfwerk aan Stellenbosch by Marlene van Niekerk en Willem Anker voltooi, nou reeds 13 jaar of wat gelede. Die kritiek waarna jy verwys, naamlik dat so ’n soort skryfopleiding die gevolg sou hê dat eenderse werk geproduseer word, word natuurlik veral in die VSA uitgespreek, waar MFA-kursusse in kreatiewe skryfwerk sodanig vermenigvuldig het dat honderde sulke grade nou daar aangebied word, en noodwendig, weens die aard en omvang van die lesersmark en publikasiebedryf, maar relatief min gepubliseerde skrywers oplewer. Ek dink nie die gedagte dat sulke kursusse, hetsy in die VSA of elders, tot kloonagtige skryfwerk lei, strook met die werklikheid nie. As mens ’n lys sou maak van gerekende skrywers, hetsy in die VSA of Suid-Afrika, wat aan kreatiewe skryfskole gegradueer het – en sulke lyste is al deur kommentatore gemaak – dan is dit juis die uiteenlópendheid van sulke skrywers se werk wat ’n mens opval. Ek is nie ’n akademikus nie, en weet nie of iemand al die vermeende generiese aard, hetsy stilisties of tematies, van sulke skrywers se uitset empiries probeer aantoon het nie. Aan die hand van eie ervaring vind ek dit egter ’n twyfelagtige argument. Dit is natuurlik so dat enige dosent of instrukteur in ’n kreatiewe skryfskool hul eie estetiese horisonne het, en deurgaans daarvan bewus moet bly. Hulle behoort hulle ook oop te stel vir die verlegging daarvan deur talentvolle studente, veral in ’n tyd en omgewing waarin studente uit diverse leefwêrelde kom. Die skryfinstrukteurs wat ek ken sou almal ’n wye verskeidenheid talente kon herken en help ontsluit. Die werklikheid is myns insiens dat ware skryftalent nie so maklik vervorm of geblik of in ’n korset gestop kan word nie. As ’n stem sterk genoeg is, sal dit sy eie toon en ritme vind, sal goedbedoelde, dog misplaasde, mentorspogings dit nie so maklik laat ontspoor nie.
My eie belewenis was dat die skryfskoolervaring ’n soort bevryding gebring het, en ’n waardevolle katalisator gebied het vir my skryfloopbaan. Die praktiese aspek van die kursus, naamlik die maniere waarop dit ’n mens leer om ’n beter leser van jou eie tekste te word, en die ambagtelike advies wat mens redelik vinnig kon bekom, en wat mens andersins dalk jare sou neem om self uit te pluis, was beslis nuttig. Wat egter vir my persoonlik die waardevolste was, was die breër inspirerende aard daarvan. Ek moet weer, soos by die USAN-kongres, die metafoor van psigoterapie inbring. Net soos laasgenoemde se sukses nie soseer afhang van die modus van terapie nie, maar eerder van die analis en geanaliseerde se individuele eienskappe, en die aard van die verhouding wat tot stand kom, hang die sukses van skrywersbegeleiding ook af van die spesifieke persoonlikhede wat betrokke is, en die verhoudings wat ontstaan. Toe ek ingeskryf het vir begeleiding deur Marlene van Niekerk, het ek my op ’n heel spesifieke oomblik in my persoonlike geskiedenis gevind, by die kruispunt van verskeie persoonlike oorgange – ná ’n halwe leeftyd in die noordelike halfrond was ek pas terug in Suid-Afrika, waar ek amper niemand meer geken het nie. Ek was ook aan die einde van ’n dekade lange liefdesverhouding en het my moeisaam opgeboude loopbaan as korporatiewe regspraktisyn pas opgegee. Ek was inderdaad buitengewoon vatbaar vir ’n verkenning van eie kreatiewe vermoëns. Marlene het ’n aanvoeling gehad vir hierdie liminale posisie en het op subtiele manier probeer deurtas na die kern van ’n mens se skryftalent. Sy het dit inderdaad dit met haas onfeilbare intuïsie help uitterg, met die regte woorde (of regte stiltes) op die regte oomblikke. Op my stem en styl het sy nie, reken ek, ’n bepalende invloed gehad nie. Sy het nie ’n voorskriftelike, dwingende of beperkende posisie probeer inneem nie. Inteendeel, die proses het juis die oopmaak van moontlikhede behels, of ’n oopstelling vir die moontlikhede wat reeds in die self geleë was. Dit het gehelp om die skuiwergat na die onderbewuste groter oop te beur en ’n mens die vertroue gegee dat alles toelaatbaar is. Dit het bygedra om die beperkinge wat jy jouself oplê, veral as jy die skryfimpuls vir twee dekades onderdruk het, op te hef. En om ’n mens se eie stem duideliker te herken. Dit klink dalk na ’n abstrakte soort verduideliking, maar dit is juis die moeilik verwoordbare sonderlingheid van die ervaring wat dit ’n heldere baken in ’n mens se skrywerskap gemaak het.
Yves: Vanuit vergelijkend letterkundig oogpunt is het procedé van de zelfvertaling een ongemeen interessant fenomeen, vertaalwetenschappelijk én poëticaal-esthetisch. Onderzoek toont aan dat verscheidene vormen bestaan van vertalingen die door auteurs van eigen werk worden ondernomen. Zoals bekend heeft Eben Venter hierover gewerkt en een PhD voorgelegd. Ook hij heeft wel eens romans van zichzelf, naar Australië uitgeweken Zuid-Afrikaan, voor de Engelstalige markt vertaald. Net als vertalers maken schrijvers gebruik van technieken en strategieën teneinde brontaalteksten in een vertaling aan te bieden. Vertaalwetenschappelijk onderzoek naar drie romans van André P. Brink, destijds ondernomen door een student van de vertaalopleiding in Gent en resulterend in een comparatieve studie van Afrikaanse bronteksten en Engelse zelfvertalingen, heeft overtuigend aangetoond dat de schrijver in de (zelf)vertaalslag tekstwijzigingen aanbracht, dat kortom bron- en doeltaaltekst van de hand van de auteur niet gelijklopend zijn. De schrijver is als vertaler een lezer van het literaire werk, en treedt behalve interpretatief – als herlezer van een zelfontworpen esthetisch artefact – ook op als vertaler die rekening houdt met de doeltaalcultuur, een ander ritme van de vertaaltaal, et cetera. De gelegenheid van een vertaalde uitgave in het buitenland wordt soms gebruikt om in de intrige, de compositie of de stijl in te grijpen. Zodat finaal een andere tekst ontstaat uit de brontaaltekst. Misschien wordt door de schrijver zelfs rekening gehouden met het anderstalige publiek en het buitenlandse literaire circuit waarvoor de vertaling uiteindelijk is bestemd. Niet alleen het boekomslag verschilt dus. Hoe ervaar jijzelf het proces van vertaling van eigen werk, en waarom koos je er bijvoorbeeld voor het recente boek Van vaders en vlugtelinge niet zelf naar het Engels te vertalen? Jouw werk is vertaald in het Nederlands: was je betrokken bij het vertaalwerk en/of ben je geconsulteerd door de vertalers met betrekking tot tekstpassages of vertaalkeuzes?
Fanie: Om te begin by jou laaste vraag: ek was nie uitvoerig betrokke by die vertaling van my eerste boek in Nederlands deur Karina van Santen en Martine Vosmaer nie. Ek was wel beskikbaar vir navrae, waarvan daar min was. Ek het reeds die boek in Engels vertaal teen daardie tyd en hulle het die Engelse vertaling as basis gebruik, met die Afrikaanse teks as sekondêre verwysingsbron. My Nederlands was (en is) nie goed genoeg om hul keuses of besluite in twyfel te kon trek nie, en, hoewel ek heel beheersugtig is wanneer my werk in ’n taal vertaal word waarin ek self vlot is, is ek ook bereid – en verlig! – om terug te staan wanneer ek nie die doeltaal genoegsaam beheers nie. My nuwe roman, Van vaders en vlugtelinge, word byvoorbeeld tans in Italiaans vertaal, en ek is maar te dankbaar om myself, benewens die beantwoording van navrae, van daardie proses te onttrek.
Soos jy noem, het ek my eerste drie boeke self in Engels vertaal, vir beide Suid-Afrikaanse en internasionale publikasie. Daar is natuurlik altyd ’n strategiese vraag oor waar ’n mens jou vertaling posisioneer op ’n kontinuum waarvan een pool die benadering verteenwoordig om jou werk so toeganklik vir die doeltaalkultuur en doeltaalsprekende te maak as moontlik, en die ander pool ’n modus behels waarin jy die relevante kultuurwêreld en taal vreemd maak vir die doeltaalleser ten einde soveel as moontlik van die oorspronklike tekstuur en kulturele konteks te bewaar.
Met die uitsondering van my eerste boek, word my werk telkens gelyktydig in Engels en Afrikaans uitgegee in Suid-Afrika en dan daarna in Engels in buitelandse lesersmarkte. Soos jy suggereer, is enige vertaling noodwendig ’n interpretasie en herskrywing, selfs wanneer ’n mens nie noemenswaardige veranderinge aanbring nie. Die diepgaande leesproses wat vertaling behels stuur my ook gereeld terug na die oorspronklike Afrikaanse teks, laat my kwessies daar heroorweeg. Teen die tyd dat my Afrikaanse en Engelse uitgawes gereed is vir die Suid-Afrikaanse drukker, ongeveer gelyk, is alle vertaalbesluite reeds geneem. Behalwe vir enkele kleinerige verskille op taalvlak tussen die twee tekste, om redes wat soms bloot intuïtief is (ek motiveer sulke besluite nie te eksplisiet vir myself nie – partymaal klink iets bloot ritmies of stilisties beter op een manier in Afrikaans en op ’n ander manier in Engels), is daar nie substantiewe veranderinge in die Engels nie. Die uitgewers van die buitelandse Engelse uitgawes redigeer dan die Engelse vertaling weer, sodat daar ook klein taalverskille is tussen die Suid-Afrikaanse Engelse uitgawes en die buitelandse Engelse weergawes.
En ek het dit nog nooit nodig gevind om diepgaande veranderinge in my vertalings te maak nie, byvoorbeeld wat intrige of komposisie of styl betref. En toenemend vermy ek selfs meer oppervlakkige aanpassings wat kultureel komplekse konsepte makliker toeganklik sou kon maak vir Engelse lesers. Ek het al ’n skrywer aangehoor wat na die weergawes van haar roman verwys as ’n soort reeks, met allerlei substantiewe verstellinge vir verskillende lesersmarkte. Dis ’n praktyk wat vir my deesdae as oneg – of kultureel paaiend – kan voorkom, veral as jy vanuit ’n klein taal in ’n wêreldtaal vertaal. Ek dink ’n mens moet dit vermy. In die geval van Alfabet van die voëls het ek destyds sekere veranderinge aangebring vir die Amerikaanse en Britse uitgawes om kultureel-spesifieke-konsepte hier en daar te verhelder, en ook taalveranderinge aangebring om verwarring uit te skakel of woorde te gebruik wat daar bekender is. Die verhaal getiteld ‘Die mobile’, wat verwys het na ‘n mobiele kliniek in die Suid-Afrikaanse Engelse uitgawe, moes byvoorbeeld ’n ander naam kry in Brittanje, waar ’n ‘mobile’ verwys na ’n selfoon. En dan is daar die bekende gevalle van Suid-Afrikaanse Engels teenoor Britse of Amerikaanse Engels (sien byvoorbeeld “robot” teenoor “traffic light”, “lift” teenoor “elevator”, “bakkie” teenoor “pick-up truck” of “pavement” teenoor “sidewalk”). In latere boeke het ek so min as moontlik sulke soort wysigings aangebring vir die buitelandse uitgawes. In retrospek sou ek meeste van hierdie veranderinge in Alfabet nou gelaat het.
Daar is al geskryf oor die verskynsel dat sommige skrywers in Europese tale in antisipasie van vertaling – veral in Engels – skryf, wat dan by voorbaat ’n soort afwatering van die oorspronklike teks tot gevolg kan hê. Dit wil sê ’n manuskrip word van meet af aan “vertaalgereed” gemaak, hetsy idiomaties of sintakties gesproke, of wat betref woordeskat, en selfs ook in die representasie van kultureel-spesifieke konsepte. Dis ’n ingesteldheid wat myns insiens verskraling meebring. My eie strategiese posisie is om die oorspronklike Afrikaans ryk te probeer hou, binne die parameters van my styl en stem. My mikpunt is dan wel, wanneer ek vertaal, om die Engelse boek op taalvlak te laat klink asof dit in Engels geskryf is, of so naby moontlik daaraan, wat ’n vryer of losser – minder getroue – vertaling, impliseer. Die feit dat ek jare lank in Londen in die korporatiewe regswese gewerk het, en pal moes sorg dat ’n mens die laaste spore van Afrikaans uit ’n mens se Engels bly wegvee, het moontlik iets met hierdie instink te doen. Wat betref die nodusse in my tekste wat kulturele rykheid of kompleksiteit inhou, en ’n soort verduideliking of omskrywing sou kon verg, moet elke probleem wel, reken ek, op ’n ad hoc-basis opgelos word. Maar ’n goeie beginsel is om so min as moontlik “kulturele vertaling” te doen. Ek laat, soos hierbo genoem, toenemend sulke kulturele konsepte “onvertaald” vir die leser. Die ideaal is eerder prosa wat op dieper psigologiese en intellektuele vlak aanklank vind buite die oorspronklike kulturele konteks, om die teks op só ’n manier te laat uitstyg bo spesifiekheid. ’n Onlangse voorbeeld van ’n redelik kompromislose benadering in hierdie opsig is Damon Galgut se roman The Promise. Dit is in Suid-Afrikaanse Engels geskryf, maar behou ’n hardnekkige Suid-Afrikaanse spesifiekheid, sonder verduideliking of omskrywing van verwysings, met min toegewings aan buitelandse lesers. En tog is dit sy internasionaal mees wydgelese boek.
My mees onlangse roman is, soos jy uitwys, deur Michiel Heyns vertaal. Ek wou eksperimenteer, wou sien wat die uitkoms sou wees as iemand anders my teks vertaal. Michiel is natuurlik ’n baie ervare vertaler. Ek was self ook heel nou betrokke by die vertaling – dit is helaas die nadeel vir ’n vertaler wat werk met ’n doeltaal wat die skrywer self ook beheers. Henrietta Rose-Innes het die vertaling geredigeer, en dit was my eerste boek by Human & Rousseau en by uitgewer Nèlleke de Jager, wat self met elke rondte van vertaling en redigering die teks stip deurgegaan het. Al hierdie mense het met groot toewyding – en geduld! – aan die teks gewerk en ek dink die vertaling is baie suksesvol.
Wordt vervolgd.
Deze tweespraak (in twee delen) wordt gebundeld in Twee overzijden. Kronieken en tweespraken (Academia Press, Gent, 2024). In de reeks op Voertaal zijn dialogen gepubliceerd met Robert Dorsman, Antjie Krog, S.J. Naudé, Fanie Olivier, Alwyn Roux, Riana Scheepers, Marlies Taljard, Hans ten Berge en Eben Venter. Tweespraken met Lynthia Julius, Ronelda Kamfer Charl-Pierre Naudé, Jolyn Phillips, Alfred Schaffer, Adriaan van Dis, Etienne van Heerden en Ingrid Winterbach zijn gepland.
Lees ook:
Tweespraak van Yves T’Sjoen met Eben Venter: "Aan die vrese het egter niks verander nie"
Marlene van Niekerk en de Gentse Leerstoel Zuid-Afrika: talen, literatuur, cultuur en maatschappij
