Marieke Lucas Rijneveld was achteraf gezien misschien níet de ideale vertaler voor het gedicht waarmee Amanda Gorman de wereld nieuwe hoop gaf. Toen er een storm van kritiek opstak over de keuze voor een witte vertaler, hield Rijneveld de eer aan zichzelf en gaf de opdracht terug. Maar ze revancheerde zichzelf op de manier die het beste bij haar past: met een gedicht.
Nu de storm is gaan liggen, wordt het tijd om te luisteren wat de critici van Meulenhoffs besluit om Rijneveld naar voren te schuiven, nu echt wilden zeggen.
Op zaterdag 6 maart vertelde Amanda Gorman op Twitter hoe ze de vorige avond op weg naar huis achtervolgd was door een beveiliger. Hij vroeg of ze daar woonde, want, zei hij, ze zag er “verdacht” uit. Gorman liet hem haar sleutels zien en maakte de deur van het gebouw open. De beveiliger vertrok zonder zich te verontschuldigen. “This is the reality of black girls”, schreef de jonge dichteres die door haar optreden bij de inauguratie van president Biden wereldberoemd werd, “One day you’re called an icon, the next day, a threat.”
De beveiliger maakte een inschatting van Gorman (1998) als “skinny black girl”, zoals ze zichzelf in “The Hill We Climb” typeerde. Het incident is een voorbeeld van het institutionele racisme bij de Amerikaanse politie. Volgens een onderzoek door de Amerikaanse National Academy of Sciences uit 2019 maken zwarte mannen 2,5 keer meer kans door toedoen van de politie te overlijden dan witte mannen en zwarte vrouwen 1,4 keer meer dan witte vrouwen. In maart 2020 werd de 26-jarige verpleegkundige Breonna Taylor door politieagenten in haar eigen huis doodgeschoten. Haar dood was aanleiding tot de campagne #SayHerName, die wijst op het feit dat in berichten over politiegeweld tegen Afro-Amerikanen zwarte vrouwen die door de politie mishandeld of vermoord worden, zelden genoemd worden. Het is zoals Gorman in “The Hill We Climb” schreef: “the norms and notions / of what just is / isn't always just-ice”.
De “gedroomde vertaler”
Op 23 februari maakte uitgeverij Meulenhoff bekend dat niemand minder dan Marieke Lucas Rijneveld zowel een afzonderlijke uitgave van “The Hill We Climb” zou vertalen, als een later te verschijnen bundel van Gorman met dezelfde titel. Rijneveld (1991) kreeg voor haar poëziedebuut Kalfsvlies (2015) de C. Buddingh'-prijs toegekend en ontving voor haar tweede bundel, Fantoommerrie (2019), de Ida Gerhardt Poëzieprijs. Haar debuutroman De avond is ongemak (2019) werd genomineerd voor de Libris Literatuurprijs en won de ANV Debutantenprijs. In 2020 verwierf Rijneveld wereldwijde bekendheid toen de Engelse vertaling van haar roman De avond is ongemak bekroond werd met de Booker International Prize. Volgens Meulenhoff was Rijneveld al tijdens de “verhitte veiling” de “gedroomde vertaler” van Gormans werk en ook Amanda Gorman zelf zou “direct enthousiast” zijn geweest over deze keuze. Rijneveld liet weten: “Toen ik gevraagd werd om te vertalen kon ik alleen maar ja zeggen en achter haar gaan staan.”
“Geen ervaring”
Het nieuws dat Rijneveld het gedicht zou vertalen, werd door velen enthousiast ontvangen, maar er klonk ook kritiek. De reactie die de meeste discussie uitlokte, kwam van Janice Deul, een activist en journalist van Surinaams-Nederlandse afkomst die zich inzet voor meer diversiteit, onder meer in de culturele sector. Deul noemde het op 24 februari op sociale media “onbegrijpelijk” dat Rijneveld ingehuurd was voor deze klus. Een dag later, op 25 februari, lichtte ze haar mening toe in de Volkskrant. Gorman, somde ze nog maar weer eens op, was opgevoed door een alleenstaande moeder en was wegens spraakproblemen tot special needs-kind bestempeld. Rijneveld was volgens Deul wit, non-binair en “heeft geen ervaring op dit gebied”.
Deul laat in het midden wat ze met dit laatste bedoelt, maar het ligt voor de hand dat ze daarmee verwijst naar het feit dat Rijneveld niet zwart is. Gormans onderonsje met de beveiliger waarmee dit artikel begon, laat pijnlijk zien wat het betekent om jong en zwart te zijn in het Amerika van vandaag.
Al op 24 februari kwam Meulenhoff naar aanleiding van de kritiek op sociale media met een verklaring voor de keuze voor Rijneveld. “Amanda Gorman en haar team stelden van meet af aan zeer duidelijke eisen aan alle buitenlandse vertalers van haar poëzie”, aldus de uitgeverij. “Het moest iemand zijn met een heel persoonlijke verwantschap met het werk van Gorman, ook qua stijl en toon. Amanda Gorman en Marieke Lucas Rijneveld ontvingen beiden op jonge leeftijd internationale erkenning voor hun werk. Daarnaast zijn ze beiden niet bang om zich uit te spreken. Rijneveld maakt zaken als gendergelijkheid en mentale weerbaarheid bespreekbaar en we herkennen in haar de passie en strijd voor een inclusieve samenleving.”
Voor Meulenhoff en team-Gorman was Rijnevelds identiteit dus een belangrijke reden om haar als vertaler aan te trekken. Rijneveld mag dan niet zwart zijn, zo werd er geredeneerd, ze vertegenwoordigt wel een andere gemarginaliseerde groep: non-binaire personen. Een verdere overeenkomst tussen Gorman en Rijneveld is dat ze allebei jong en succesvol zijn.
“Dink net aan daardie implikasie”
Uitgeverij Meulenhoff zal hoogstwaarschijnlijk nog andere redenen gehad hebben om Rijneveld als vertaler te vragen. Tijdens de “verhitte veiling” kan het feit dat Rijneveld zo recent als augustus 2020 de Booker International Prize heeft gewonnen en daardoor internationale bekendheid geniet, geholpen hebben om Amanda Gorman en haar team over de streep te trekken. Daarnaast zou juist Rijnevelds betrokkenheid een vertaling voor de Nederlandse markt interessant maken. Ga maar na: de Engelse tekst staat integraal op internet en wie wil, kan Gormans prachtige vertolking van het gedicht tijdens de inauguratie op YouTube eindeloos terugkijken. Meulenhoff had dus ook een pragmatische – om niet te zeggen: opportunistische – reden om Rijneveld voor deze klus te strikken.
Wat de keuze voor Rijneveld dubieus maakte, is dat zij herhaaldelijk in de media heeft verklaard dat haar beheersing van de Engelse taal “heel slecht” is. Toen de Engelse vertaling van De avond is ongemak op de shortlist van de Booker International belandde, verwees ze spottend naar zichzelf als “de Louis van Gaal [i] van de Nederlandse letteren”. Hoewel we erop kunnen vertrouwen dat Rijneveld niettemin een mooie vertaling afgeleverd zou hebben, lijkt het duidelijk dat haar celebrity-status de doorslag heeft gegeven.
Uit het opiniestuk van Janice Deul beklijfde bij veel lezers vooral haar opmerking over Rijnevelds gebrek aan “ervaring”. De strekking van de Nederlandse discussie vinden we ook terug in de reactie van Izak de Vries op 2 maart op Voertaal: “Sou dit beteken dat uitgewers van nou af geen wit persoon mag vra om ’n swart persoon se werk te vertaal nie? Wat van die teenpool? Sal ons moet sê ons wil seker maak dat ’n swart persoon nie raak aan ’n wit skrywer se werk nie? Goeie hemel. Dink net aan daardie implikasie.”
“Be the light, not the hill”
Deul is naar aanleiding van haar artikel in de Volkskrant wel beschuldigt van omgekeerd racisme. Maar Deul schrijft nergens dat een witte vertaler nooit werk van een zwarte schrijver zou mogen vertalen. Ze heeft het slechts over de aangekondigde publicatie van de Nederlandse vertaling van “The Hill We Climb”. Dit gedicht heeft een bijzondere status. Voor wie de beelden op televisie gezien heeft of ze later op YouTube heeft bekeken, is het gedicht onlosmakelijk verbonden met Gormans optreden tijdens de inauguratieplechtigheid. Daar stond ze, een jonge vrouw in een gele jas en de braids opgestoken met een rode haarband. De zojuist ingezworen president Joe Biden en vicepresident Kamala Harris – eerste vrouw, eerste Afro-Amerikaan en eerste Amerikaan van Aziatische afkomst om deze post te bekleden – zaten naast haar, de drie voormalige presidenten Clinton, Bush en Obama (de laatste vergezeld door zijn al even formidabele vrouw Michelle) achter haar. De ogen van de natie en van de wereld waren op haar gericht. Gorman las haar tekst, niet geïntimideerd door de situatie en vastbesloten om zich niet te laten weerhouden door haar lichte spraakgebrek. Het was een strategische keuze van president Biden (op advies van zíjn vrouw, dr. Jill) om Gorman op te laten treden. Ze symboliseerde jeugd en diversiteit. Met haar boodschap van veerkracht en hoop sprak ze allerlei verschillende groepen aan, zoals jongeren, vrouwen, gehandicapten en, niet in de laatste plaats, Afro-Amerikanen. Ze deed dat door middel van een heel specifiek genre: spoken word.
Gezien het belang dat zowel Meulenhoff als Amanda Gorman en haar team hechten aan de persoon van de vertaler, is het niet vreemd dat Deul op haar beurt claimt dat juist dít gedicht of het werk van déze dichteres, niet door de “witte” Rijneveld vertaald zou moeten worden. En laten we eerlijk wezen: voor Meulenhoff is het, met de keuze voor de “Louis van Gaal van de Nederlandse letteren”, nooit gegaan om de beste vertaler.
“Niets ten nadele van de kwaliteiten van Rijneveld”, schrijf Deul, “maar waarom niet gekozen voor een literator die – net als Gorman – spoken word artist is, jong, vrouw én: unapologetically Black? We lopen weg met Amanda Gorman – en terecht – maar zijn blind voor het spoken word talent in eigen land.” Vervolgens noemt ze maar liefst tien Nederlandstalige spoken word artists van wie je veel meer “persoonlijke verwantschap” met Gormans werk mag verwachten dan van Rijneveld. De vraag is of de medewerkers van uitgeverij Meulenhoff deze kunstenaars überhaupt kennen en of ze hun namen ook maar één moment overwogen hebben vóór ze voor de veel bekendere Rijneveld kozen. Hebben ze dié namen ook aan team-Gorman voorgelegd en wisten Gorman en haar span toen ze zo enthousiast voor Rijneveld kozen wel dat Nederland ook zijn eigen spoken word artists heeft?
De essentie van Deuls pleidooi is niet – zoals het door De Vries en vele anderen opgevat wordt – de claim dat een witte vertaler nooit het werk van een zwarte schrijver kan of mag vertalen. Het is een oproep aan literair agenten, uitgevers, redacteuren, vertalers en recensenten om hun blik te verbreden: “Omarm de mensen die maar mondjesmaat deel uitmaken van het literaire systeem, heb oog voor de genres die van oudsher niet tot de canon worden gerekend […]. Ook talent van kleur dient gezien, gehoord en gekoesterd te worden. Breng ook hun werk uit, huur ook hen in en stel daar een passende vergoeding tegenover. Black spoken word artists matter. Ook als ze van eigen bodem zijn.” De herhaling van het woordje “ook” in deze passage suggereert nadrukkelijk een naast elkaar bestaan van witte én zwarte stemmen.
Beroepsgroep kan doen met meer diversiteit
Deuls oproep krijgt steun van de deskundigen van het Expertisecentrum Literair Vertalen (ELV). Dat heeft de ondervertegenwoordiging van mensen van kleur in het vertaalveld de afgelopen jaren al vaker aan de orde gesteld. Volgens het ELV zou de vertalersgemeenschap baat hebben bij meer diversiteit in culturele achtergrond. Maar in de praktijk blijkt dat die diversiteit er niet vanzelf komt. Er moet beleid gevoerd worden om die verandering tot stand te brengen. Waar Deul om vraagt is precies zo’n bewuste interventie.
Overigens kwam er van de kant van professionele vertalers ook kritiek op het feit dat Meulenhoff de voorkeur had gegeven aan een schrijver en niet aan een vertaler. Zo waarschuwde Paula van Rooijen op de website van vertaaltijdschrift Filter dat “The Hill We Climb” geen gemakkelijk gedicht is om te vertalen. Gorman gebruikt volgens Van Rooijen veel stijlfiguren, intertekstuele verwijzingen en verwijzingen naar de Amerikaanse geschiedenis. “Rijneveld mag dan een bejubeld schrijver zijn”, schrijft Van Rooijen, “vertalen is een vak op zich en met alleen basiskennis en een goed woordenboek kom je er niet, hoe persoonlijk verwant je je ook mag voelen met een auteur.”
Op sociale media waren de reacties soms minder weloverwogen. Daarbij had het er af en toe de schijn van dat sommige vertalers zich in hun broodwinning bedreigd voelden en alles het liefst hielden zoals het was. Zónder schrijvers die bijbeunden als vertaler. En zónder een nieuwe lichting vertalers van kleur.
Het laatste woord is aan de dichter
Op 26 februari liet Marieke Lucas Rijneveld via sociale media weten dat ze de opdracht teruggaf: “Ik ben geschrokken van de ophef rond mijn persoon bij de verspreiding van de boodschap van Amanda Gorman en ik heb begrip voor de mensen die zich gekwetst voelen door de keuze van Meulenhoff om mij te vragen.”
Meulenhoff stuurde dezelfde dag een verklaring uit dat men geraakt was dat door de reacties op de eerdere bekendmaking en dat die tot nieuwe inzichten hadden geleid. “We hebben de afgelopen dagen veel geleerd en willen heel graag ook blijven luisteren, leren en in dialoog treden.”
Op zaterdag 6 maart, de dag waarop Amanda Gorman haar tweet over de beveiliger de wereld in stuurde, verscheen er in de Volkskrant een gedicht van Marieke Lucas Rijneveld. Met dit gedicht, getiteld “Alles bewoonbaar”, geeft Rijneveld háár kijk op alles wat er is gezegd. In België verscheen de tekst in De Standaard en in The Guardian (VK) verscheen een Engelse vertaling van het gedicht van de hand van Michelle Hutchinson, de vertaalster met wie Rijneveld samen de Booker International Prize won voor The Discomfort of Evening (De avond is ongemak).
Rijneveld begint het gedicht door te stellen dat ze (“je”) “nooit het verzet kwijtgeraakt” is, ze is “nooit te lui geweest om op te staan, om tegen / alle bullebakken in te gaan en met geheven vuisten de / hokjesgeest bevechten”. Ook acht ze zich, samengevat, doorgaans wel in staat om andermans gevoelens min of meer na te voelen. Met haar credentials zit het dus wel goed. Desondanks moet ze (“je”) inzien wanneer
het niet jouw plek is, wanneer je moet knielen voor een gedicht
omdat een ander het beter bewoonbaar maakt, niet uit onwil,
niet uit verslagenheid, maar omdat je weet dat er zoveel
ongelijkheid, dat er nog steeds mensen achtergesteld…
“Wellicht” geeft de stem in het gedicht toe, “is je hand / nu nog niet krachtig genoeg, of moet je eerst die van de ander / vastpakken om te verzoenen”. De “je” ziet het dan ook niet als een vernedering om zich deze keer de minste te betonen: “al moet je dit niet / vergeten: kom na het knielen weer overeind en recht samen de rug.”
Rijnevelds gedicht bevat meerdere echo’s van Gormans “The Hill We Climb”, maar is tegelijkertijd typerend voor Rijnevelds eigen thematiek en stijl. Gormans gedicht bevat verwijzingen naar het bekende gedicht “And Still I Rise” van Maya Angelou, die zelf optrad tijdens de inauguratie van president Bill Clinton in 1993. In de slotregel van “Alles onbewoonbaar” laat Rijneveld het opstaan-motief terugkomen dat Gorman aan Angelou ontleende. En daarmee laat ze in een getuigenis van bescheidenheid én kracht zien dat ze haarfijn heeft aangevoeld wat voor Gorman belangrijk is.
- Het gedicht “Alles bewoonbaar” van Marieke Lucas Rijneveld is hier te lezen.
[i] Louis van Gaal was van 2014 tot 2016 coach van de Engelse voetbalclub Manchester United. In deze periode zorgde hij voor veel vermaak door zijn bijzondere uitspraken in het Engels.
Lees ook:
Amanda Gorman: Mag slegs swart, cisgender mense swart, cisgender skrywers vertaal?
Marieke Lucas Rijneveld se The discomfort of evening: wenner van die 2020 International Booker Prize