Sinds vier weken is Paul Jansen actief als Belgisch ambassadeur in Zuid-Afrika. Hij volgt Didier Vanderhasselt op.
en Paul Jansen
Het laatste wapenfeit van de vorige ambassadeur is de officiële uitreiking in het Center for the Book in Kaapstad op 7 juli 2022 van het ereteken Officier in de Belgische Kroonorde aan Antjie Krog. Krog was in oktober en november 2021 de eerste internationale Writer in Residence aangesteld aan de Universiteit Gent.
Naar aanleiding van de benoeming en de aanvang van een nieuwe ambtstermijn kreeg ik als bestuursvoorzitter van het Gent Centrum voor het Afrikaans en de Studie van Zuid-Afrika (GAZ) en als promotor van de academische Leerstoel Zuid-Afrika: talen, literaturen, cultuur en maatschappij (faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Universiteit Gent) de gelegenheid in Muckleneuk (Pretoria), waar ambassade en consulaat zijn gevestigd in de schaduw van de in het Zuid-Afrikaans voorjaar paars gekleurde jakarandabomen, de activiteiten van de afgelopen jaren toe te lichten.
Leerstoel en Onderzoekgroep
De oprichting van een leerstoel Zuid-Afrika, in het academisch jaar 2017-2018 van start gegaan met de aanstelling van Hein Willemse (Universiteit Pretoria), sluit aan bij het wetenschappelijk onderzoek en het academisch onderwijs aan de Universiteit Gent op het gebied van het Afrikaans en de studie van Zuid-Afrika in een veeltalige en multiculturele context. Het GAZ, al sinds 2013 een universitair samenwerkingsverband en vanaf 2016 een onderzoeksgroep in de faculteit Letteren en Wijsbegeerte, faciliteert internationale seminaries, wetenschappelijke colloquia en gastlezingen op het gebied van de taal- en letterkunde van het Afrikaans in meertalig perspectief. Daarnaast maken de bestuursleden van de universitaire onderzoeksgroep gebruik van expertise om academisch onderwijs over Afrikaans in binnen- en buitenland aan te bieden. Inmiddels vervult het onderzoekscentrum in Europees verband een coördinerende functie en brengt onderzoekers samen die op diverse terreinen werkzaam zijn. In de faculteit participeren zes departementen in het GAZ: Geschiedenis, Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, Letterkunde, Taalkunde, Talen en Culturen (Afrikanistiek) én VTC (Vertalers, tolken en communicatie).
Interdisciplinariteit, culturele diversiteit en veeltaligheid
In het gesprek met de ambassadeur is duidelijk gemaakt dat de instelling van het ambt sinds vijf jaar aanzienlijk bijdraagt aan de academische en maatschappelijke erkenning van uiteenlopende wetenschappelijke en culturele activiteiten die de Universiteit Gent onderneemt voor de studie van en het onderwijs over het Afrikaans, bij uitbreiding over Zuid-Afrika in een cultureel diverse en veeltalige context.
De academische leerstoel richt zich, zo is benadrukt, op de meertalige en multiculturele context van Zuid-Afrika. Naast Afrikaans en Engels behoren ook de andere talen tot het aandachtsgebied van de leerstoel. Het GAZ is per definitie onderzoek-gerelateerd (met de organisatie van symposia, workshops, aanvraag van projecten en onderzoekmandaten) en legt de klemtoon vooral maar dus niet uitsluitend op het Afrikaans (taal- en letterkunde, maatschappelijke, politieke, cultureel-artistieke geschiedenis van Zuid-Afrika). Door leden van de onderzoeksgroep wordt veel aandacht besteed aan onderwerpen als taalpolitiek en taalbeleid in Zuid-Afrika, corpuslinguïstiek en lexicografie met betrekking tot de Zuid-Afrikaanse talen, theater en discours in Zuid-Afrika, de uitdagingen van meertaligheid in Zuid-Afrika in politiek, sociaal en historisch perspectief. De leerstoelhouder is gespecialiseerd in de Afrikaanse taal- en letterkunde en/of in enige van de domeinen die aansluiten bij de trans- en interdisciplinaire expertises aanwezig in de onderzoeksgroep.
Het ambt dat met de leerstoel van de UGent is verbonden is veeleer onderwijs-gerelateerd. De leerstoelhouder biedt gastlessen (blokcursussen) aan, doet aan maatschappelijke dienstverlening (lezingen voor culturele verenigingen) en stelt haar/zijn expertise ter beschikking om meer diepgang te verlenen aan het academisch onderwijs en de kennis te bevorderen van de meertalige en multiculturele Zuid-Afrikaanse context. De structureel opgevatte leerstoel, ingesteld voor vijf jaar (2017-2023, met een interval van twee pandemiejaren toen geen Zuid-Afrikaans collega is aangesteld in Gent), heeft gezien de focus op onderwijs, externe dienstverlening en in beperktere mate wetenschappelijk onderzoek (met name dus het actieterrein van het GAZ) een complementaire functie.
GAZ: performante en internationale onderzoek-formatie van de UGent
Het GAZ bestaat bijna een decennium. De aanstelling van de nieuwe Belgische ambassadeur en het verkennend gesprek zijn belangrijke stappen voor de samenwerking tussen België en Zuid-Afrika (zeker ook op academisch gebied, waarover ik kon spreken). Nog vóór het centrum formeel is geïnstitutionaliseerd, organiseerden de betrokken onderzoekers van de UGent al Internationale Seminaries Afrikaans. Die Seminaries, waarbij docenten uit Zuid-Afrika gedurende een week college gaven in de faculteit Letteren en Wijsbegeerte, hebben plaatsgevonden in 2011, 2012 en 2013. Gezien de publieke weerklank van deze studiebijeenkomsten en de publieke en academische erkenning van het initiatief in Zuid-Afrika en Europa – met sprekers en deelnemers uit Nederland, Polen, Tsjechië, Groot-Brittannië, etc. – is beslist een onderzoekscentrum tot stand te brengen in de faculteit Letteren en Wijsbegeerte. Het is bijzonder performant en zorgt voor contacten die zowel op universitair als op cultureel gebied betekenisvol zijn.
Het GAZ organiseert sedert 2014 internationale en druk bijgewoonde conferenties over Afrikaanse taal- en letterkunde en de geschiedenis van Zuid-Afrika. Op 27 en 28 oktober 2022 heeft intussen het zevende colloquium plaats over Afrikaanse taal- en letterkunde (www.afrikaans.ugent.be). Het eerste symposium vond plaats ter gelegenheid van het institutionele eredoctoraat dat op 3 december 2014 door de Gentse universitaire gemeenschap is uitgereikt aan Breyten Breytenbach. Daags na de plechtigheid in de Aula werd de studie-tweedaagse “Die taal se stiltes” georganiseerd. Naast de symposia, sinds vorig jaar afwisselend georganiseerd in Amsterdam en Gent, zijn er culturele activiteiten, zoals de organisatie in de faculteit van een Leeskring Afrikaanse literatuur en de Filmavonden Zuid-Afrika. Nu de pandemie ongeveer bedwongen lijkt, zal met die traditie weer worden aangeknoopt. De bestuursleden van het GAZ nemen actief deel aan de activiteiten van het Gents Afrika Platform van de Associatie Universiteit Gent, het regionaal platform dat alle Afrika-expertise van de universiteit en de geassocieerde hogescholen verenigt. Het Afrika Platform organiseert vanaf 2014 jaarlijks een Mandela Lecture en brengt op gezette tijden een interfacultaire stuurgroep bij elkaar die nadenkt over samenwerking met Zuid-Afrika. Op die manier zijn de activiteiten van het Afrika Platform en van het Gentse Centrum voor het Afrikaans complementair en ze versterken ze elkaar.
Leerstoel met eigen accenten
De instelling van de leerstoel Zuid-Afrika: talen, literaturen, cultuur en maatschappij is ingebed in de geschetste onderwijs- en onderzoekcontext. De leerstoel versterkt de academische renommee van het wetenschappelijk onderzoek en het academisch onderwijs aan de Universiteit Gent op het gebied van Zuid-Afrika voor de buitenwereld. De leerstoel beantwoordt daarenboven aan de doelstellingen van de Stichting Zuid-Afrikahuis Nederland (Amsterdam) waarmee het Gentse Centrum sinds jaren intensief samenwerkt. Aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam (UvA) wordt reeds vele decennia een leerstoel Zuid-Afrikaanse geschiedenis, letterkunde en cultuur georganiseerd en gefinancierd vanuit het Zuid-Afrikahuis Nederland. Een leerstoel met geheel eigen accenten initiëren aan een Belgische universiteit had daarom een belangrijke complementaire waarde. Niet alleen wordt het ambt van gastprofessor jaarlijks vacant gesteld opdat experts uit verschillende disciplines de nodige stimuli voor onderwijs (en onderzoek) ten behoeve van studenten (en onderzoekers) bijdragen. Daarnaast ligt voor de Gentse leerstoel de klemtoon op taal- en letterkunde (ingebed in een socioculturele, artistieke en politieke context) en wordt een beroep gedaan op gerenommeerde Zuid-Afrikaanse academici en schrijvers. Na Hein Willemse (2017) zijn Wannie Carstens (Noordwes-Universiteit – Potchefstroomkampus, 2018) – een van de mede-grondleggers van de leerstoel in Gent en de leerstoelen Nederlands in Zuid-Afrika, Louise Viljoen (Universiteit Stellenbosch 2019) en nu Quentin Williams (Universiteit van die Wes-Kaapland, 2022) aangesteld. In 2023 is de schrijver en academica Marlene van Niekerk de Gentse leerstoelhouder. Interactie en overleg met én deelname van academici in het Zuid-Afrikaanse werkveld zijn voor de werking van de leerstoel cruciaal. Binnenkort wordt gesproken over een bredere disciplinaire invulling van de leerstoel. De deelname in het GAZ van onderzoekers van diverse disciplines in de geestes- en menswetenschappen biedt vele mogelijkheden voor samenwerking en uitwisseling van kennis en onderzoeksbevindingen. Steeds meer, zo stel ik mij voor, zal het GAZ zich profileren als een (specifiek georiënteerd) Institute for Advanced Studies of een échte interdisciplinaire Humanities Academy voor wetenschappelijk onderzoek.
Zuid-Afrikastudie in Gent in samenwerking met partnerinstellingen
De Universiteit Gent heeft zich de voorbije jaren gemanifesteerd als de instelling waar de expertise op het gebied van Zuid-Afrikastudie buiten Zuid-Afrika in de meest brede zin is ontwikkeld. Dat een Belgisch instituut een dergelijke leerstoel organiseert, is van belang voor de ondersteuning van het Afrikaans als wetenschaps- en cultuurtaal in Zuid-Afrika. België heeft geen koloniale geschiedenis in Zuid-Afrika zodat de academische steun voor het Afrikaans in dat opzicht alvast gevrijwaard is van ideologische vooroordelen.
De studie van het Afrikaans en de meertalige context van Zuid-Afrika geschiedt per definitie in een maatschappelijk verband. Aan de Universiteit Gent wordt zoals aan andere universiteiten en (academische) studiecentra in de Lage Landen (Amsterdam, Antwerpen, Leiden), ook buiten het Nederlandse taalgebied in Europa (Essen, Olomouc, Poznań, Wenen, Zagreb), het Afrikaans taalkundig en letterkundig bestudeerd en onderwezen. De Universiteit Gent heeft het initiatief genomen een ontmoetingsplek te zijn en dus een overlegplatform te creëren voor onderzoekers verbonden aan Europese en Zuid-Afrikaanse instellingen.
Gezien de bijzondere positie in een Europese context en de coördinerende én faciliterende functie van het GAZ geven de leerstoel en de betrokkenheid van de leerstoelhouder deze vele ondernemingen op het internationaal forum academisch prestige. Tegelijk is met de instelling van de leerstoel tegemoetgekomen aan de ambitie om in het Nederlandse taalgebied ook aan een Belgische universiteit een academisch ambt voor Zuid-Afrika in een multiculturele context te initiëren.
De UGent bouwt sedertdien knowhow op en is nu na jaren uitgegroeid tot een erkend platform voor uitgebreide Europese en Zuid-Afrikaanse academische en algemeen-culturele contacten en netwerken. Ook samenwerking met diplomatieke diensten van Nederland , België en de Vlaamse gemeenschap is van fundamenteel belang.
Met dit overzicht van historiek en activiteiten aan de UGent op het gebied van Zuid-Afrikastudie is de ambassadeur geïnformeerd.
Vlaamse en Belgische lijnen naar Zuid-Afrika
Het voornemen is uitgesproken om vooral samen te werken en informatie uit te wisselen. De uitbouw van bestaande (academische) netwerken is voor de heer Paul Jansen fundamenteel. De unieke positie van instituties aan de Universiteit Gent, uniek in het academische landschap van België, is van bijzondere betekenis. Ook elders worden cursussen Afrikaans aangeboden of is er een uitwisseling van docenten (zoals tussen Noordwes-Universiteit en Universiteit Antwerpen). Als onderzoeksinstituut heeft het GAZ een belangrijke functie die samenwerking en onderzoek bevordert. Nu de tweede termijn, ook qua financiering, van de Gentse leerstoel Zuid-Afrika wordt voorbereid, kan naast de andere financiers van het ambt de ambassade van België een prominente rol spelen. Ook de Vlaamse regering heeft een aanzienlijk aandeel in de ondersteuning van de institutie (verder met financiering door Algemeen Nederlands Verbond, Afrikaanse Taalraad, ATKV, Fonds Neerlandistiek (Stellenbosch), Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, Vlaams-Zuid-Afrikaanse Vereniging, Stichting Zuid-Afrikahuis Nederland en privé-sponsoring).
Belgisch vorstenpaar op bezoek in 2023
Bij wijze van primeur kon de ambassadeur in het onderhoud meegeven dat een Belgisch staatsbezoek is gepland in maart 2023. Naast een ontmoeting met president Cyril Ramaphosa worden bedrijfsbezoeken en daarnaast ook culturele en academische ontmoetingen in het programma opgenomen. Op 14 oktober wordt het nieuws officieel bekendgemaakt en zal de komende tijd het vierdaagse werkprogramma worden gestroomlijnd. Wellicht worden naast excellenties en vertegenwoordigers van het Belgische bedrijfsleven ook de Belgische rectoren uitgenodigd en zal een beroep worden gedaan op het GAZ. Nadat de Vlaamse minister-president Jan Jambon enkele maanden geleden de Taalunie Leerstoel voor Nederlandse taalverwerving én de wisselleerstoel Nederlandse taal- en letterkunde en cultuurkunde boven de doopvont hield in Pretoria en in Kaapstad, wordt nu een Belgisch verhaal geschreven waarvoor het officiële bezoek van het koningspaar nieuwe aanzetten zal geven. De onderzoek-leerstoel voor een senior docent, thans bekleed door Yra van Dijk (Leiden) en georganiseerd aan drie universiteiten in de West-Kaapprovincie (UCT, UWK en Stellenbosch), is er gekomen op initiatief van de UGent, in overleg met universiteiten in Nederland en België én met de steun van Internationale Vereniging voor Neerlandistiek, Suider-Afrikaanse Vereniging vir Neerlandistiek, Taalunie, Vlaamse Regeringsvertegenwoordiging van België in zuidelijk Afrika én Nederlandse ambassade.
In het gesprek met de ambassadeur zijn diensten, contacten en netwerken én expertise aangeboden van het GAZ als coördinerend platform in Europa (voor de studie van het Afrikaans en van de culturele diversiteit en de meertaligheid in Zuid-Afrika). Niet alleen de nieuw ingestelde rechtstreekse vliegroute tussen Brussel en Johannesburg/Kaapstad symboliseert (de uitbreiding van) de samenwerking tussen het Belgisch Koninkrijk en de Republiek van Zuid-Afrika. Ook voor universiteiten – in totaal heeft de UGent momenteel zeven institutionele raamakkoorden met Zuid-Afrikaanse partnerinstellingen – en de interuniversitaire samenwerking in diverse wetenschapsdisciplines, uiteraard ook in de bèta- en gammawetenschappen, heeft het geplande staatsbezoek de waarde van een impetus. Met Paul Jansen als nieuwe ambassadeur en mevrouw Lieve Decaluwé als Belgisch consul worden plannen gesmeed voor méér rechtstreekse lijnen tussen België en Zuid-Afrika.
Lees ook:
Bekroonde skrywer Antjie Krog word Offisier in die Orde van die Kroon (België)
Buro: MvHPersbericht: Finale programma – Colloquium over het Afrikaans 2022
