Hoe zag het dagelijkse leven in Nederland eruit tijdens de eerste maanden van de coronacrisis? Wat deden we? En hoe praatten we daarover op sociale media? De wetenschappers van het Meertens Instituut hebben een bestekopname gedaan en komen met een voorzichtige duiding. Maar een half jaar later is er alweer zoveel gebeurd dat we méér nodig hebben.
Het Meertens Instituut in Amsterdam sloot op 13 maart 2020 zijn deuren. Drie dagen later kondigde premier Mark Rutte de “intelligente lockdown” af. Zodra de omvang van de coronacrisis duidelijk begon te worden, gingen medewerkers van het Meertens Instituut, ieder vanuit het eigen vakgebied, de sociale en culturele gevolgen van de pandemie inventariseren en bestuderen. Niemand wist op dat moment nog hoe lang de crisis zou gaan duren of welke ervaringen en gebeurtenissen een plaats in het collectieve geheugen zouden krijgen. Maar de onderzoekers waren het erover eens: wat zich nu ontpopte, was “het erfgoed van de toekomst”.
Opeens werd alles anders
Het boekje (144 bladzijden) Viraal Nederland. Taal en cultuur van de eerste golf geeft een eerste indruk van het materiaal dat de onderzoekers tijdens de eerste golf, van maart tot en met juni 2020, hebben verzameld. De hoofdstukken verschillen qua lengte, reikwijdte en diepgang. Samen vormen ze niettemin een staalkaart van het type onderzoek dat aan het Meertens Instituut, dat in 2021 zijn negentigjarig bestaan viert, wordt verricht: “bestudering en documentatie van Nederlandse taal en cultuur” en specifiek de “verschijnselen die het alledaagse leven in onze samenleving vormgeven”.
Dat alledaagse leven werd tijdens die eerste maanden van de crisis flink op de zijn kop gezet. We gingen thuis werken en thuis leren, hamsterden wc-papier en pasta, ontdekten het gemak van online vergaderen, droegen mondkapjes, wasten onze handen stuk, hielden anderhalve meter afstand, gingen op raamvisite, trokken de natuur in, verbouwden onze eigen groentes en bakten bananenbrood. Winkels, restaurants, theaters en musea moesten dicht, festivals en wedstrijden werd afgezegd. Dinsdags keken we met het bord op schoot naar de persconferentie, op woensdag stonden we op het balkon om te klappen voor de zorg. Dodenherdenking op een lege Dam was indrukwekkender dan ooit.
Viraal Nederland is een tijdsdocument. De onderzoekers leggen vast hoe het leven in Nederland er tijdens de eerste golf uit zag en hoe daarover werd gecommuniceerd. Voor dat laatste baseren ze zich bijvoorbeeld op grappen, discussies en memes op sociale media, amateurpoëzie op www.coronagedicht.nl en graffiti en posters in de openbare ruimte.
Kunnen we iets leren uit de crisis?
Zonder de andere hoofdstukken tekort te willen doen, vind ik de meest interessante en substantiële hoofdstukken uit de bundel die over het dagelijks leven in tijden van corona van Sophie Elfers en Peter Jan Margry, over coronahumor en broodjeaapverhalen op sociale media van Theo Meder en over crisisrituelen van Irene Stengs.
Voor hun onderzoek naar het dagelijks leven in coronatijd gebruiken Elfers en Margry het onderzoeksinstrument waar het Meertens Instituut groot mee is geworden: de vragenlijst. De effecten van de pandemie die het meest genoemd worden, zijn het gebrek aan sociaal contact, het thuiswerken en het feit dat men gedwongen wordt het rustiger aan te doen. De crisis heeft bij de meeste Nederlanders niet geleid tot een verdieping van het geloofsleven, maar wel is er meer behoefte aan zinbeleving, samenzijn en een nieuwe waardering voor natuur en milieu.
Sommige elementen die we vóór corona normaal vonden, zoals de drie zoenen bij de nieuwjaarsborrel, hoeven van de respondenten niet meer terug te komen. Verworvenheden van het coronatijdperk die veel Nederlanders hierna wél willen behouden, zijn meer thuiswerken, minder forensen en meer aandacht voor elkaar. Verder hebben de respondenten die de enquête hebben ingevuld, niet het idee dat ze wijze lessen uit de crisis geleerd hebben of dat ze hun nieuwe gewoonten na de crisis zullen volhouden. Men wil, zodra iedereen gevaccineerd is, vooral graag terug naar “normaal”.
Broodjeaapverhalen
Theo Meder heeft voor de Volksverhalenbank van het Meertens Instituut van maart tot en met juli 2020 dagelijks moderne verhalen over de coronacrisis verzameld: “vooral memes, nepnieuws en complottheorieën die de subgenres mop en moderne sage (in de volksmond: broodjeaapverhalen) vertegenwoordigen”. Daarvoor baseerde hij zich voornamelijk op Facebook en in mindere mate ook op Twitter, YouTube en internetfora.
In het vermakelijke eerste deel van zijn artikel geeft Meder een overzicht van de vele leuke grappen die tijdens de eerste golf op sociale media voorbijkwamen. Later wordt zijn toon ernstiger. Want naarmate de crisis langer duurde, namen onder de bevolking de woede en frustratie toe. Op het internet deden steeds meer fake news-berichten en complottheorieën de ronde. “Calamiteiten brengen verhalen voort”, verduidelijkt Meder. “Gebrek aan informatie, onzekerheid over feiten en sociale onrust zijn een vruchtbare voedingsbodem voor moderne sagen, met de sociale media als katalysator.” Een demonstratie in Eindhoven in mei geeft een beeld van wie de “wappies” zijn die deze theorieën aanhangen: “een gemêleerd gezelschap van gele hesjes, voorstanders van de Nexit, anti-vaxxers, mensen die de overheid en de media wantrouwen, terwijl ze allemaal tegen de lockdown en de anderhalvemetermaatregel zijn.”
De constructie van rituelen
Irene Stengs gaat in op het door de crisis plotseling wegvallen van vertrouwde rituelen als het vieren van kinderverjaardagen, bevrijdingsfestivals en examenfeestjes. Bepaalde rituelen moesten opnieuw uitgevonden worden, zoals kerkdiensten via de livestream vanuit een lege kerk en zonder samenzang en Woningsdag in plaats van Koningsdag. Daarnaast ontstond een heel “repertoire van plaatselijke, landelijke en transnationale geritualiseerde solidariteitsinitiatieven”, zoals het applaus voor de zorg en het hart als symbool voor onderlinge verbondenheid en aandacht voor elkaar. Al die hartjes die opeens overal opduiken worden door Stengs geïdentificeerd als “emotiemanagement”. De nadruk op saamhorigheid zal door sommigen ook ervaren worden als dwang en zelfs uitsluiting. Hoezo moet iedereen bijvoorbeeld meedoen aan een nieuw en duidelijk van bovenaf opgelegd ritueel als de “Nationale Toost” voor de jarige koning? Tegelijkertijd laten de heftige reacties op kerkdiensten in zekere megakerken in de bible belt, met 300 bezoekers én samenzang, zien hoe diep de jaloezie en de frustratie zitten, bijvoorbeeld bij ondernemers die door de coronamaatregelen hun bedrijf dreigen te verliezen of bij voetbalfans en festivalgangers die het gevoel hebben dat ze al maandenlang opgehokt zitten.
En nu doorpakken
De bundel Viraal Nederland bevat intrigerende observaties, bijvoorbeeld ook over het terugvallen op dialect in onzekere tijden en het veelvuldig gebruik van het verbindende persoonlijk voornaamwoord “wij” (meervoud, tegenover het individualistische “ik”) in de poëzie op www.coronagedicht.nl. Beide verschijnselen lijken een symptoom van een behoefte aan meer saamhorigheid.
Over het algemeen zijn de artikelen in dit boek zoals gezegd helaas ongelijk van kwaliteit, en dat is jammer. Want wat de medewerkers van het Meertens Instituut goed gezien hebben, is dat de wereld in maart 2020 aan het begin stond van iets waarvan we op dat moment nog niet wisten wat het was, maar wat het aanzien van de wereld voor 2020 en heel mogelijk ook 2021 zou bepalen. Het door de auteurs verzamelde materiaal is inderdaad deel van “het erfgoed van de toekomst”.
Toen het onderzoek waarvan de medewerkers in het boek verslag doen in juni of juli 2020 werd afgesloten, was de pandemie nog niet voorbij. Na een bedrieglijk onbezorgde zomer diende in september de tweede golf zich aan en op dit moment, half februari 2021, wordt zelfs gevreesd voor een derde golf. Inmiddels weten we dat de tegenstellingen in de samenleving die zich tegen het einde van de eerste golf begonnen af te tekenen, in de maanden daarna alleen maar zijn verhard. De beelden van gewelddadige demonstraties waar de coronamaatregelen doelbewust overtreden werden, gingen de hele wereld over. De kosten van de aangerichte schade lopen in de miljoenen.
Om te duiden wat er in de samenleving gebeurt, heb je volgens redacteuren Marc van Oostendorp en Irene Stengs niet zozeer medische kennis nodig, alswel “inzicht vanuit de cultuur- en geesteswetenschappen”. Als ze dit beweren, redeneren ze vanuit het werkterrein van het Meertens Instituut. Inderdaad is Viraal Nederland een belangrijk tijdsdocument en worden er zekere tendensen in de maatschappij in kaart gebracht. De auteurs proberen daar vanuit hun eigen vakgebieden ook een stuk duiding aan te verbinden.
Maar met alles wat er op dit moment in de Nederlandse samenleving broeit, is het duidelijk dat er nog vele andere vragen zijn die gesteld kunnen en moeten worden. Wat zijn bijvoorbeeld de economische gevolgen van de crisis die in het dagelijks leven van gewone burgers leidt tot faillissementen, werkloosheid en financiële spanningen? Wat gebeurt er achter de voordeur van risicogezinnen waar nu iedereen moet thuisblijven de conflicten hoog oplopen? Is er werkelijk sprake van leerachterstanden door al dat digitale onderwijs? En welke historische, sociale en financiële tegenstellingen liggen ten grondslag aan de agressie tijdens de rellen op Urk, in Eindhoven of op het Museumplein in Amsterdam?
Foto: YouTube
Hopelijk gaan de medewerkers van het Meertens Instituut zolang de crisis duurt dóór met het documenteren van het dagelijks leven in coronatijd. Maar naast hun werk is er dringend behoefte aan verdieping vanuit en samen met andere wetenschappelijke disciplines.
- Marc van Oostendorp & Simone Wolff (red.), Viraal Nederland. Taal en cultuur van de eerste golf. Amsterdam / [z.p.]: Meertens Instituut / Uitgeverij Sterck & De Vreese, 2021. ISBN9789056157241. 143 pagina's, geïll., € 17,50.
- Klik hier voor de online tentoonstelling “Corona in de stad” over de impact van het coronavirus op de stad Amsterdam en haar bewoners. Honderden Amsterdammers en Amsterdamse organisaties delen in deze door het Amsterdam Museum samengestelde tentoonstelling hun foto’s, video’s, teksten en audiofragmenten over deze periode.
Lees ook:
Die geweld in Nederland – ’n Suid-Afrikaner probeer verstaan
Pedagoog Micha de Winter: "Betrek jongeren bij de samenleving"
https://voertaal.nu/coronagedicht-nl-there-will-be-a-remarkable-cultural-footprint-on-the-map-of-history-left-by-art/
Buro: IG