Alwyn Roux is genooi om Afrikaanse letterkunde aan die Universiteit Leiden te doseer. Hy het vir Yves T’Sjoen genader om saam met hom aan die kursusmateriaal te werk.
Hulle fokus op die konsep repliek. Alwyn skryf ’n brief wat die lesingmateriaal vir die studente bevat, waarop Yves dan repliek lewer. Die studente kry beide stukke, waaroor hulle dan op hulle beurt moet antwoord as deel van hul opdragte.
Brief 9
Beste Yves
In die voorlaaste brief tot die Leiden-lesingreeks bring ek die laaste vier digters se werk inleidend aan die lig sodat die studente enkele verwysingspunte tot hulle beskikking het vir die laaste opdrag wat op 28 April ingelewer moet word. Verlede week was ’n fantastiese klas, met Lynthia Julius, Danie Marais en Pieter Odendaal. Die lesing is begin deur ’n lesing van jou, prof T’Sjoen, wat gegaan het oor die noodsaaklikheid van ’n literêre kanon wat ’n meer inklusiewe en diverse literêre landskap ontsluit. Die gedeelte oor “Kleur komt écht nooit alleen” is ’n sinspeling op Krog se Kleur kom nooit alleen nie (2001), wat die verweefdheid van kultuur, identiteit en taal in die uitwerk van ’n Suid-Afrikaanse literêre ervaring vooropstel. Voorts is die aandag op veeltaligheid en vertaling gevestig, waarin die belangrikheid van vertaling in Suid-Afrika op die voorgrond geplaas is. Hierdie aspek het die digters aan die woord gestel, nie net om hulle vertaalde (brug-) werke voor te hou nie, maar ook die Afrikaans deur hulle voorlesings lewe te gee. Die digters is aanvanklik gevra om hulle oorspronklike Afrikaanse gedigte in die spesiale Suid-Afrikaanse uitgawe van DW B voor te lees. Daarna het die studente in groepsverband met die digters in gesprek getree oor hulle werk. Danie Marais se lusmaker van “Die stories van Afrikaans”, wat op 27 April omstreeks 20:00 ’n aanvang neem op kykNET, het die toon vir die gesprek met die digters aangegee. Hierdeur het die studente se oë oopgegaan vir die vitaliteit van dit wat ons “Afrikaans” noem. Vervolgens word die volgende vier digters se werk belig.
Tom Dreyer (1972–)
Tom Dreyer (Foto: Izak de Vries)
Al het Tom Dreyer reeds vier romans en twee kortverhaalbundels gepubliseer, is dit sy debuutbundel, Nou in infrarooi (2023), wat die ATKV-prys vir poësie ontvang het (2024). Die publikasie het vir groot opslae gesorg, en ek glo nie dit is die laaste prys wat dié bundel sal ontvang nie. Voor die publikasie van Nou in infrarooi het Dreyer bekendheid verwerf vir sy romans Erdvarkfontein (1998), Stinkafrikaners (2000), Equatoria (2006) en Dorado (2016). Sy versamelings kortprosa is getiteld Polaroid (2007) en Kodachrome (2022). In “‘O se boloke / Bescherm ons’. Stemmen uit Zuid-Afrika” (2024) kom vier vertaalde gedigte deur Gitte Postel aan die lig. Hulle is: “charlie bravo over” (77), “ik roelof en zander aan het skateboarden” (78), “in mijn droom rijd je door rood” (79) en “mond tot mond” (80). ’n Goeie vertrekpunt vir die oplees oor Dreyer se werk is sy outeurswebwerf: www.tomdreyer.info. Dit sal die moeite loon om die resensies wat oor sy werk verskyn het, na te gaan, wat akademiese tydskrifte, koerante en (aanlyn) literêre joernale insluit. Ek het ook die voorreg gehad om laas jaar saam met Dreyer ’n boeketoer na die Lae Lande mee te maak (Willem de Vries het ’n verslag geskryf oor die gesprek met Jürgen Pieters, Universiteit Gent, aan die Poëziecentrum in Gent, wat hier te lees is). Temas wat vir my uitstaan van Dreyer se debuutwerk, is onder andere jeugherinneringe, ruimtevaarte, tegnologie, landskappe en die verhouding met sy vader. Hy toon ook sy slag met liefdesgedigte.
Klara du Plessis (1988-)
Klara du Plessis (Foto: Francis Leduc)
Klara du Plessis is ’n belangrike Suid-Afrikaans-Kanadese digter. Sy het reeds vier Engelstalige bundels die lig laat sien, waarvan haar debuut, Ekke (2018), die gesogte Pat Lowther Award gewen het. Hierdie prys word jaarliks toegeken vir die beste Kanadese bundel wat van ’n vrou verskyn het. Waarom dan haar werk bespreek as deel van die Afrikaanse literêre sisteem? Dit gaan daaroor dat Du Plessis “tussen tale” (of “transtalig”) te werk gaan. Maessen, Burger en Smit (2022:8) skryf soos volg oor die belang van taal in haar werk, wat hulle toeskryf aan ’n soeke na identiteit:
Du Plessis’s play with language represents her struggle with identity and the prejudices connected to different identities. As a person with both Canadian and South African nationality, she uses English, Afrikaans, German and French in her poetry. Du Plessis finds herself between these languages and the different identities they represent. English appears to be dominant in Ekke, but it cannot exclude fragments of Afrikaans, which the poet-speaker describes as ‘an affection / hidden / geheim’”.
Haar reeds verskene bundels is Ekke (2018), Hell light flesh (2020), G (2023) en Post-mortem of the event (2024). ’n Langverwagte Afrikaanse gedig is te lees in Merang, ’n versamelbundel van nuwe Afrikaanse poësie wat in Mei by Naledi verskyn. ’n Eerste Suid-Afrikaanse uitgawe van ‘n nuwe werk deur Du Plessis, getiteld Ek’t Act verskyn in September by Karavan Press. Dié bundel is ’n tweetalige bundel, Afrikaans en Engels. Haar twee gedigte in DW B is ongetiteld. Die eerste reëls lui soos volg: “De man die geen jager is” en “Terwijl de nacht het zonlicht aantrekt”. Klara du Plessis is ’n enigma. Haar outeurswebwerf is www.klaraduplessis.com.
Ronelda Kamfer (1984–)
Ronelda Kamfer (Foto: Izak de Vries)
Ronelda Kamfer is by uitstek die bekendste en mees vertaalde nuwe-generasie Afrikaanse digter in die Lae Lande. Alfred Schaffer het haar vier digbundels en roman in Nederlands vertaal: Nu de slapende honden (2010), Santenkraam (2012), Mammie (2016) en Chinatown (2021). Die digbundels is tweetalig uitgegee met Afrikaans aan die keersy van die Nederlands. Vir haar roman Compoun (2024) het sy die HSS Award vir fiksie en die Jan Rabie Rapport-prys ontvang. Vir haar poësie wen sy die Eugène Marais-prys in 2009 en is sy die ontvanger van die Jan Rabie & Marjorie Wallace-beurs vir 2016.
In die Suid-Afrikaanse uitgawe van DW B verskyn twee gedigte, vertaal deur Alfred Schaffer, getiteld “From the airport at night” (45–7) en “Zelfverdediging” (48). Annemarié van Niekerk, bekroonde Afrikaanse romanskrywer, het met Kamfer en haar eggenoot, Nathan Trantraal, ’n onderhoud gevoer op Klyntji. Van Niekerk stel ’n vraag oor die Nederlandse verskyning van Kompoun, onder die titel Compoun, en die verhouding met Schaffer as vertaler. Kamfer:
Alfred is ’n absolute professional; as hy vrae het gedurende die proses, email hy my en ek antwoord. Ek dink hy verstaan my werk baie goed en ek is incredibly lucky om so ’n goeie skrywer as vertaler te het (Kamfer in Van Niekerk 2024).
Kamfer skryf in Kaaps-Afrikaans. Tien van haar gedigte is op Poetry International se webwerf te lees in die oorspronklike Kaapse Afrikaans met Engelse vertalings deur Robert Dorsman.
Bibi Slippers (1983–)
Bibi Slippers (Foto: Izak de Vries)
Eintlik sou dit heel van pas gewees het om hierdie semester met die poësie van Bibi Slippers te begin, want sy het die manier om poësie werklik baie pret te maak. Willie Burger skryf oor haar werk: “Ons kort ’n helse donderslag om ons weer te laat glo in poësie se krag. Bibi Slippers se Fotostaatmasjien is so ’n donderslag” (Burger 2017). Fotostaatmasjien (2016) is Slippers se eerste bundel, wat verskyn as deelproduk van haar MA-verhandeling, wat sy onder die begeleiding van Marlene van Niekerk en Willem Anker aan die Universiteit Stellenbosch voltooi het. Die verhandeling kan hier afgelaai word. Hierin word bevestig wat Burger (2017) tereg opmerk: “Die slim woordspel en speelsheid moenie met ligsinnigheid verwar word nie. Dit is ’n ernstige bundel – die soort bundel wat my in poësie se krag en relevansie, in ons eie tyd laat glo.” Fotostaatmasjien word opgevolg deur die bundel Soekenjin (2023). Haar persoonlike webwerf, www.bibislippers.com, is ’n fees vir die oog en gee genoeg inligting om haar werk op ’n uitgebreide wyse aan die leser bekend te stel. Die vertaalde gedigte van Slippers se werk, opgeneem in DW B, is “space dog” (22), “index van alles wat ik heb laten vallen” (23), “index van Jaco’s” (24), “Lonely T-Rex” (25), “Cornflake girl” (26) en “intense pink noise to improve attention” (27). Robert Dorsman is die vertaler.
Slot
Ek hoop dat die bostaande kartering van die digters se werk ’n genoegsame vertrekpunt bied vir studente om verder oor hul werk te lees. Ronelda Kamfer uitgesonder, is hierdie digters nog nie bekend in die Lae Lande nie. Daar moet dus bemiddelingswerk gedoen word, en die opdragte is gerig op moontlikhede wat aan die hand van die digters se poëtikas verken kan word. Hierdie name is egter nie die enigstes wat onthou moet word van ’n nuwe generasie Afrikaanse digters nie; inteendeel, die lesings poog juis om enkele name aan te bied wat aanleiding kan gee tot verdere ondersoek in die ryk geskakeerde (Suid-) Afrikaanse literatuur. Hierdie voorlaaste brief bring die besprekings van die betrokke Afrikaanse digters tot ’n einde. Daar sal egter nog ’n slotbeskouing volg waarin ons oor die waarde van die lesings besin en ’n blik gee op ’n toekomstige projek. Hierin sal ons ook probeer beantwoord wat die werk van die bespreekte digters wil oordra na ’n ander taal- en kulturele konteks.
Vriendelike groete uit ’s-Hertogenbosch
Alwyn
Bibliografie
Burger, W. 2017. Kies ’n boek: Fotostaatmasjien. Vrouekeur, 6 Februarie. https://www.vrouekeur.co.za/nuus-vermaak/boeke/kies-n-boek-fotostaatmasjien (15 April 2025 geraadpleeg).
Dreyer, T. 2023. Nou in infrarooi. Kaapstad: Kwela.
Du Plessis, K. 2018. Ekke. Windsor: Palimpsest Press.
—. 2020. Hell light flesh. Windsor: Palimpsest Press.
—. 2024. Post-mortem of the event. Windsor: Palimpsest Press.
—. Ter perse. Ek’t Act. Kaapstad: Karavan Press.
Du Plessis, K en KK Mohammadi. 2023. G. Windsor: Palimpsest Press.
Kamfer, RS. 2010. Nu de slapende honden. Vert A Schaffer. Amsterdam: Podium.
—. 2012. Santenkraam. Vert A Schaffer. Amsterdam: Podium.
—. 2016. Mammie. Vert A Schaffer. Amsterdam: Podium.
—. 2021. Chinatown. Vert A Schaffer. Amsterdam: Podium.
—. 2024. Compoun. Kaapstad: Kwela.
Maessen, F, B Burger en M Smit. 2022. In-between spaces in Klara du Plessis’s Ekke: Identity, language and art. Tydskrif vir Letterkunde, 59(1):7–13. https://doi.org/10.17159/tl.v59i1.13298.
Poetry International. 2022. Ronelda Kamfer. https://www.poetryinternational.com/en/poets-poems/poets/poet/102-13273_Kamfer
(15 April 2025 geraadpleeg).
Slippers, B. 2016. Fotostaatmasjien. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2023. Soekenjin. Kaapstad: Tafelberg.
Van Niekerk, A. 2024. Annemarié van Niekerk gesels met Ronelda S Kamfer en Nathan Trantraal. Klyntji, 8 Junie. https://klyntji.com/joernaal/2024/6/8/ronelda-kamfer-nathan-trantraal (15 April 2025 geraadpleeg).
Repliek
Beste Alwyn,
Voor de bloemlezing ‘“O se boloke. Bescherm ons”. Stemmen uit Zuid-Afrika’ selecteerde Alfred Schaffer naast lyriek van Lynthia Julius, Danie Marais en Pieter Odendaal (‘Brief en repliek’ #8) gedichten van Tom Dreyer, Ronelda Kamfer, Klara du Plessis en Bibi Slippers. Dit zijn de auteurs die zijn gekozen voor een vraaggesprek met studenten in Leiden.
De teksten van het dichterskwartet zijn in een Nederlandse vertaling opgenomen in DW B (2024). Opmerkelijk in het perspectief van een literaire contactgeschiedenis van het Afrikaans en het Nederlands is dat deze schrijvers diverse banden hebben met de Lage Landen.
*
Tom Dreyer was in 2024 te gast samen met Alwyn Roux in Nederland en Vlaanderen, onder meer voor een sessie van Samespraak in het Gentse Poëziecentrum. Aanleiding waren de uitgaven Nou in infrarooi (2023) van Tom Dreyer en Weerskyn (2024) van Alwyn Roux (https://www.samespraak.com/afgelope-seminare-2024-10, 20 maart 2024). Uit Nou in infrarooi haalde Schaffer voor zijn anthologie vier gedichten die hij vertaalde.
Ronelda Kamfers werk, bestaande uit vier dichtbundels en een roman, is door Alfred Schaffer vertaald in het Nederlands en uitgegeven door Podium (Nu de slapende honden (2008), Santenkraam (2012), Mammie (2017) en Chinatown (2021)) en Wereldbibliotheek (Compoun, 2024). Voor DW B vertaalde Schaffer uit het Kaaps twee nog ongebundelde gedichten die Kamfer speciaal schreef voor het DW B-nummer. Zij was in 2023 gastcolumnist voor de Poëziekrant en treedt geregeld op in de Lage Landen. Voor de rubriek Tweespraak op Voertaal mocht ik met Ronelda Kamfer een vraaggesprek voeren (https://voertaal.nu/tweespraak-met-ronelda-s-kamfer-i-view-my-work-as-overlapping-with-that-of-activists-but-i-do-not-consider-myself-one/). Recent heeft het Vlaamse periodiek Rekto Verso een bijdrage gewijd aan het oeuvre: https://www.rektoverso.be/artikel/veel-plezier-met-jullie-tafel-over-de-poezie-van-ronelda-s-kamfer. Vorig jaar was Kamfer samen met haar echtgenoot Nathan Trantraal op uitnodiging van het Nederlandse Letterenfonds een paar maanden te gast in het Schrijvershuis in Amsterdam. Bij die gelegenheid trad ze ook op in Leiden: https://neerlandistiek.nl/2024/02/8-maart-2024-schrijversbezoek-ronelda-s-kamfer/.
Het bijzondere debuut van de Zuid-Afrikaans-Canadese auteur Klara du Plessis, de dichtbundel Ekke (2018), en ook Hell Light Flesh (2020) heb ik uitgebreid aandacht gegeven op Voertaal (https://voertaal.nu/multiple-identity-meertaligheid-van-het-ik/ en https://voertaal.nu/meertaligheid-en-transtaligheid-in-een-multiculturele-omgeving/). Uit Ekke vertaalde Alfred Schaffer twee dichtfragmenten uit het Engels. Du Plessis was een paar keer te gast op uitnodiging van het discussieplatform Samespraak (https://www.samespraak.com/afgelope-seminare-1, 19 oktober 2022; https://www.samespraak.com/afgelope-seminare-2024-10, 7 maart 2024).
Van Bibi Slippers zijn in totaal zes gedichten gebloemleesd uit haar meest recente bundel Soekenjin (2023) en in een vertaling van Robert Dorsman aangeboden. Net zoals de poëzie van Kamfer is het werk van Slippers, met name Fotostaatmasjien (2016), uitgebreid ter sprake gekomen in colleges van Louise Viljoen, leerstoelhouder in 2019, voor studenten van de Universiteit Gent. Ik verwijs ernaar op de website van het Vlaams magazine Knack (https://www.knack.be/nieuws/wereld/nuwe-stemme-in-afrikaanse-poezie/). Naar aanleiding van Soekengin is Slippers vorig jaar uitgenodigd voor een gesprek op Samespraak (https://www.samespraak.com/afgelope-seminare-2024-10, 25 september 2024).
*
Met uitzondering van het werk van Ronelda Kamfer worden deze dichters, in een strenge selectie door Alfred Schaffer, nu voor het eerst bekend gesteld in de Lage Landen. De in DW B gebundelde gedichten van Dreyer, Kamfer, Du Plessis en Slippers laten niet alleen een ruime variëteit van thema’s, stilistische keuzes en literaire idiomen zien. Daarenboven wordt de geschakeerdheid van het hedendaags Afrikaans zichtbaar, zeker wanneer we ook de andere Afrikaanstalige, Kaaps-Afrikaanse en Nama-Afrikaanse dichters meerekenen. Klara du Plessis schrijft trouwens haar poëzie in een vermenging van talen – er is sprake van “translanguaging”: Engels en Afrikaans, en in de meest recente dichtbundel G (in samenwerking met Khashayar “Kess” Mohammadi) ook in het Perzisch. Haar volgende bundel is integraal tweetalig Afrikaans en Engels. Kamfer schrijft haar werk dan weer in het Kaaps. Over dergelijke voorbeelden van diglossie en meertaligheid in de Afrikaanse literatuur handelt deze repliek.
Antjie Krog, over diglossie en Afrikaanse & Nederlandse literatuur
De collegereeks bespreekt de cultuurtransmissie van literaire teksten in twee verschillende talen, het Afrikaans en het Nederlands, en de rol van vertaling als bemiddelaar in de meertalige processen van cultuurtransfer. Zoals eerder gesteld komen ook gemarginaliseerde discoursen in belde talen aan bod, niet alleen de canonieke literatuur in de beide standaardtalen. In dat opzicht, zowel het dichtwerk van auteurs zoals Du Plessis en Kamfer als de diverse taalomgevingen waarin deze dichters werkzaam zijn (Du Plessis bijvoorbeeld pendelend Montreal en Kaapstad), is het relevant de term disglossie te introduceren. Diglossie, ook wel aangeduid als meertaligheid, wordt in de taalkunde gedefinieerd als maatschappelijke tweetaligheid waarbij afhankelijk van de leefomgeving een van beide talen of taalvariëteiten wordt gebruikt. Het gaat dus over code-switching die wordt bepaald door de maatschappelijke, culturele en economische verscheidenheid van taal- en leefsituaties, dus beslist ook sociale omstandigheden. Meer bepaald de Afrikaanse literatuur in Zuid-Afrika laat vormen van code-switching zien. Een auteur als Kamfer weigert zich te bedienen van het Standaardafrikaans en voelt aversie tegenover de scripts die de gedurende honderd jaar in die literatuur zijn geproduceerd.
Op 10 januari 2024 publiceerde Antjie Krog een bijdrage over diglossie in Zuid-Afrika. Onder het opschrift ‘Skrif is aan die muur vir Afrikaans, Nederlands en Vlaams’ verscheen haar opinietekst. Het artikel zette aan tot een publieke gedachtewisseling (Netwerk24/Die Burger: https://www.netwerk24.com/netwerk24/stemme/menings/krog-skrif-is-aan-die-muur-vir-afrikaans-nederlands-en-vlaams-20240108). Wij stuurden een repliek naar de redactie van Die Burger (Netwerk24), gepubliceerd op 19 februari 2024.
De winst van “morsige veelvuldigheid”
In haar tekst betreurt Antjie Krog de verarming van het Afrikaans als gevolg van de afschaffing van Nederlandse boeken op (Zuid-)Afrikaanse scholen. Aan de hand van een persoonlijke anekdote verwijst zij naar haar schooljaren in Zuid-Afrika toen de roman De onrustzaaier van de Nederlandse schrijver Willem G van Maanen is voorgeschreven. Het boek is opgenomen in de reeks Literatuur van die Lae Lande van Human & Rousseau. Dat deel is het meest herdrukte boek in de geschiedenis van de Zuid-Afrikaanse serie met Nederlandstalige titels (https://voertaal.nu/uitgever-koos-human-acquisiteur-hendrik-prins-en-de-schoolboekenmarkt-voor-nederlandstalige-literatuur-in-zuid-afrika-1969-1987/).
De kennismaking met het Nederlands heeft, zo herinnert Krog zich, haar Afrikaans aanzienlijk rijker gemaakt. Contact met andere talen voegt onmiskenbaar veel toe aan de persoonlijke taalontwikkeling. Voor Afrikaanstaligen nodigt de (historische) taalverwantschap met het Nederlands uit om de eigen woordenschat uit te breiden. Hoewel beide talen uit elkaar zijn gegroeid de afgelopen honderd jaar, delen zij een geschiedenis die niet los kan worden gezien van kolonialisme. De voorbije decennia zijn Afrikaans en Nederlands verder uit elkaar gegroeid, zeker nu tal van variëteiten van Afrikaans naast het Standaardafrikaans een eigen plek opeisen in de Zuid-Afrikaanse publieke ruimte. Antjie Krog pleit voor ruimere en zelfs nieuwe “blootstelling” aan Nederlandse literatuur, vanuit een inclusief oogpunt en dus ook met aandacht voor onder meer Surinaams-Nederlandse en Antilliaans-Nederlandse literatuur, een nieuwsgierigheid die naar haar oordeel voor “taalwinst” zorgt: linguïstische bevruchting van het Afrikaans door het Nederlands.
Taalvariatie en polyfonie
Wanneer Krog in haar opinietekst in Die Burger verwijst naar Nederlandse literatuur op school, verwijst zij naar de jaren zeventig. In de apartheidsjaren bestonden nog zestien departementen Afrikaans en Nederlands aan Zuid-Afrikaanse universiteiten, waar een volwaardige studie Nederlands kon worden gevolgd. Vandaag is dat aantal aanzienlijk geslonken tot een viertal departementen waar naast Afrikaans ook Nederlands aan bod komt. Die geschiedenis van inkrimping van de opleidingen Nederlands in Zuid-Afrika heeft alles te maken met postkoloniale geschiedenis en processen van dekolonisering, politieke besluiten, ook beslissingen van universiteitsbesturen, naast de organische ontwikkeling van het Afrikaans en het bestaan van en de sociale erkenning voor tal van variëteiten, regio- en sociolecten. De Russische literatuurwetenschapper Mikhail Bakhtin duidde variëteiten in een taal aan met de term “heteroglossia” (“many voices”) en duidt daarmee op uiteenlopende wereldbeelden die in elk van die talen worden geschreven. Wat het Afrikaans betreft gaat het dus over variëteiten die, naast het lange tijd als linguïstisch maar ook als moreel en politiek normatief geldende Standaardafrikaans, een eigen plek hebben en intussen in sommige gevallen zich volwaardig hebben ontwikkeld als literaire schrijftaal, de cultuurtaal van overwegend schrijvers van kleur en hun gemeenschappen. Kaaps en Gariepafrikaans zijn hiervan voorbeelden.
Afrikaans en Nederlands zijn dus verder uit elkaar gegroeid, zeker nu (post-1994) variëteiten van het Afrikaans naast het Standaardafrikaans hun eigen plek konden opeisen in Zuid-Afrika. Antjie Krog pleit voor een ruimere en zelfs nieuwe “blootstelling” aan Nederlandse literatuur, vanuit een inclusief standpunt en dus ook met aandacht voor Surinaams-Nederlandse en Antilliaans-Nederlandse literatuur, een nieuwsgierigheid die naar haar oordeel voor taalwinst zorgt: linguïstische bevruchting van het Afrikaans door het Nederlands. Daarbij moet worden opgemerkt dat variëteiten van het Afrikaans, zoals Oranjerivierafrikaans, Kaaps en Khoe-Afrikaans, elke taal als medium voor diverse verhalen, gemeenschappen en culturen, nog maar weinig te maken hebben met het hedendaagse Nederlands. Antjie Krog spreekt in haar krantenartikel vooral over het Standaardafrikaans en hoe belangrijk het is als taalgebruiker open te staan voor die andere talen, zoals het Nederlands, en ook de literatuur in het Nederlands te blijven lezen. In het licht van deze collegereeks is een dergelijk pleidooi natuurlijk een drijfveer om het grensverkeer tussen Afrikaans en Nederlands, toen en dus ook vandaag, in gesprekken met schrijvers te documenteren en ook te analyseren. De schrijversoptredens en het vraaggesprek met Alfred Schaffer over “Stemmen uit Zuid-Afrika” passen in die strategie (https://voertaal.nu/alfred-schaffer-als-cultuurbemiddelaar-o-se-boloke-bescherm-ons/ en https://voertaal.nu/interview-alfred-schaffer-20-maart-2025/ . Afrikaans en Nederlands zijn aanduidingen van talen die op hun beurt bestaan uit meerdere variëteiten. Het pleidooi van Antjie Krog bestaat erin de relaties tussen beide talen inclusief te benaderen en zich als Afrikaanstalige lezer open te stellen voor het Nederlands en de recente (veelkleurige en meerstemmige) Nederlandse literatuur. Precies om die reden worden voor een collegereeks over Nederlandse literatuur in Zuid-Afrika Nederlandse, Vlaamse en Surinaamse schrijvers uitgenodigd – al dan niet in het Afrikaans vertaald – voor een gesprek met Zuid-Afrikaanse studenten. Simone Atangana Bekono, Charlotte van den Broeck, Radna Fabias, Babs Gons, Stefan Hertmans, Tom Lanoye, Alfred Schaffer en Nachoem M Wijnberg staan alvast op het namenlijstje van genodigden.
Volgens Krog zijn er dus goede redenen om studenten aan te moedigen toch nog Nederlandse literatuur te lezen en niet gemakzuchtig te kiezen voor een vertaling in het Afrikaans. Wat tot op heden is vertaald uit het Nederlands biedt trouwens geen afspiegeling van de actuele diversiteit van de literatuur in het Nederlands. Het blijft bizar dat Caribische literatuur in het Nederlands vooralsnog niet is vertaald in het Afrikaans. Vertalingen van Nederlandstalige literatuur in het Afrikaans zijn wellicht ook niet echt nodig, omdat Zuid-Afrikanen gewoonweg liever in het Engels lezen, zo wordt wel eens beweerd. Het is datgene dat Zuid-Afrikaanse uitgevers van vertalingen uit de Nederlandse literatuur stellen: voor Afrikaans vertaalwerk van Nederlandse poëzie en romans bestaat geen noemenswaardige publieke belangstelling (meer) in Zuid-Afrika. Wie taalbewust is, zeker als Afrikaanssprekende, zal in de dialoog met het Nederlands nochtans veel opsteken. In ons opiniestuk in Die Burger, als repliek op het artikel van Antjie Krog, stellen Alwyn Roux en ik onder meer het volgende en sluiten daarmee aan bij de stelling van Krog:
diegene die taalbewust is, zal aanzienlijk baat vinden bij een interactie met het Nederlands. Beide talen kunnen verrijking vinden bij de andere: de woordenschat, vooral spreekwoorden en uitdrukkingen die unieke manieren zijn om ervaringen en gebeurtenissen te verwoorden. Wanneer ook het Nederlands in België (“Vlaams”) met zijn eigenzinnige verhouding tot het Nederlands in Nederland, dan zijn die mogelijkheden nog veel groter.
Verhalen van diglossie
Het Afrikaans en het Nederlands zijn historisch gesproken nauw verwante talen sinds de VOC in 1652 een verversingspost oprichtte bij Kaap de Goede Hoop en de volgende decennia een kolonie is tot stand gekomen. Nederlander in zuidelijk Afrika waren bijna anderhalve eeuw in beheer van het koloniale stelsel. Taalkundigen vertellen ons dat meer dan 85 procent van de woordenschat van het Afrikaans en het Nederlands vrijwel identiek is. Die overeenkomsten zorgen ervoor dat Nederlanders, Vlamingen en Afrikaanstaligen elkaar doorgaans goed kunnen verstaan. Het Nederlands had dan ook een aanzienlijke invloed op de ontwikkeling van het Afrikaans, vanzelfsprekend naast tal van andere talen. Voordat het Afrikaans in 1925 een ambtelijk statuut verkreeg in Zuid-Afrika en er sprake was van diglossie – twee talen (Nederlands en Afrikaans) die in andere omstandigheden als volwaardige talen naast elkaar in omgang waren – is sinds de koloniale tijd, ook ten tijde van de Britse kolonie vanaf 1806, een Nederlandstalige literatuur geschreven. In hun boek Geen land voor dromen. Geschiedenis van de Nederlandse Zuid-Afrikaanse literatuur (2023) presenteren Eep Francken en Olf Praamstra hiervan een uitvoerig panorama. Hoewel het Nederlands geen officiële taal meer was in Zuid-Afrika sinds 1925, bleef het lange tijd een spreek- en ook schrijftaal in Zuid-Afrika. Geleidelijk ontwikkelde het Afrikaans zich als een cultuurtaal, ook de taal van een relatief klein literatuursysteem, met een eigen dynamiek en dus geleidelijk weg evoluerend van het Nederlands. Afrikaanse en Nederlandse schrijvers en instituten onderhielden de voorbije eeuw in mindere of meerdere mate altijd contacten, hoewel de talen zoals gesteld altijd maar verder uit elkaar dreven. Bekende Zuid-Afrikaanse schrijvers, onder wie Breyten Breytenbach, André Brink, Ronelda Kamfer, Antjie Krog, Etienne van Heerden, Marlene van Niekerk, Eben Venter en Ingrid Winterbach, genieten erkenning in de Lage Landen. Historisch-letterkundig en cultuursociologisch onderzoek toont aan dat het taalcontact tussen het Afrikaans en het Nederlands de afgelopen honderd jaar aanleiding gaf tot een productieve uitruil van literaire teksten en andere cultuurgoederen, een dynamisch proces van toenadering maar dus ook verwijdering. Er zijn hoogtepunten, zoals in de jaren 1934-1955, en ook momenten van afkeer in de apartheidsperiode en ten tijde van de Nederlandse culturele boycot.
De vernauwende blik van monoglossia
Door zich niet als puristen te beperken tot een taal, een opgelegde standaardtaal die als enige norm geldt (“monoglossie”), maar door zich open te stellen voor meer- en veeltaligheid, dus niet alleen het Engels, worden een taal verrijkt en meteen ook de taalgebruiker. We moeten ons bewust zijn wat de keuze voor het Engels als implicatie heeft, of dus de ontwikkeling naar een monoglossie. Engels is de internationale lingua franca die de wereld van kennis en onderwijs, ook van het wetenschapsgesprek, in een greep heeft. Louise Viljoen had het al eerder in een bijdrage in Internationale Neerlandistiek (2014) over een wereld die steeds meer “monoglossies” is. De datum 21 februari is door UNESCO uitgeroepen als de internationale moedertaaldag (https://www.unesco.org/en/days/mother-language). Op die dag wordt de rijkdom van linguïstische variatie en dus van heteroglossie benadrukt. Het belang van moedertaalonderwijs krijgt dan expliciete aandacht: hoe we in onze eerste taal kennis overdragen, verhalen vertellen, het makkelijkst concepten en inzichten verwerven. Monoglossie en verengelsing overschaduwen de meertaligheid. Internationalisering is meer dan verengelsing, zoals ook Ludo Beheydt optekende in Knack Magazine (https://www.knack.be/nieuws/belgie/onderwijs/internationalisering-wordt-weer-verengd-tot-verengelsing/). Het Anglo-Amerikaanse denk- en spreekmodel fungeert dezer dagen als een standaard, in meerdere opzichten zelfs als een fuik, zodat veeltaligheid stelselmatig aan waarde moet inleveren. In verschillende talen en culturen worden andere verhalen verteld. Talen zijn allesbehalve neutrale communicatiemiddelen.
Taalblootstelling
Meertaligheid is niet alleen een praktisch instrument in sociaal en professioneel verkeer. Het mens- en wereldbeeld van de spreker wordt verruimd en “taalblootstelling” verrijkt ook in cultureel opzicht. Door de banden aan te halen met het Nederlands in Nederland en Vlaanderen wordt, zoals Krog stelt, het Afrikaans bloeiender en meer gedifferentieerd. De verwijzing naar de vertaalinfrastructuur is in dat opzicht belangrijk. In een meertalig land zoals Zuid-Afrika moet meer worden geïnvesteerd in vertaling: in opleiding, middelen en infrastructuur. Niet alleen om beter met elkaar te kunnen communiceren en zienswijzen uit te wisselen, maar ook om wederzijds respect af te dwingen tussen talen en culturen. Dat is dus niet alleen door eenzijdig en soms uit gemakzucht voor (slecht) Engels te kiezen. Investeren in vertalingen is een fundamentele manier om in samenspraak aan een meertalige en cultureel diverse gemeenschap te bouwen. Krog spreekt over “’n immer uitbreiende selfs morsige veelvuldigheid” en “geen gesuiwerde eenheid” (zie de vorige ‘Brief en repliek’ #8: https://voertaal.nu/brief-en-repliek-5-dw-b-vertalings-lynthia-julius-pieter-odendaal-en-danie-marais/). Te lang was het literaire bedrijf in het Afrikaans, zo kan de bewering worden gelezen, in de (nationalistische) wurggreep van een opgelegd en dus normatief Standaardafrikaans. Hierin komt steeds meer verandering. Niet door een conservatieve egelstelling in te nemen, maar door te kiezen voor “progressieve bevrijding”. Openheid van geest en taalnieuwsgierigheid worden in het gesprek tussen mensen en culturen bevorderd.
De conclusie is de volgende (zie ons opiniestuk in Die Burger):
Deur ons verbintenisse met Nederlands in Nederland en Vlaandere te versterk, sowel as met Surinaams-Nederlands en Antilliaans-Nederlands – wat ook tale is wat met ander tale en kulture in aanraking kom – word Afrikaans ’n meer diverse taal.
Meertaligheid en transtaligheid in een multiculturele omgeving
Op Netwerk24 besprak Louise Viljoen in 2024 de bundel G (2023) van de Canadees-Zuid-Afrikaanse dichter Klara du Plessis en de naar Canada uitgeweken Iraniër Khashayar “Kess” Mohammadi (https://www.netwerk24.com/netwerk24/kunste/boeke/n-herinnering-aan-unieke-klank-masjinerie-20240114). De dichtbundel en de kritische beschouwing van Viljoen nodigen uit tot een reflectie die in de context van transnationale en vergelijkende letterkunde mijns inziens niet zonder belang is. Met name de verwijzing naar het concept “translingual poetics”, een paar jaar geleden gemunt door de Canadese onderzoeker Sarah Dowling, is een uitnodiging om het wetenschappelijk gesprek over transnationale literaire betrekkingen – als algemene noemer voor (een richting in) comparatieve letterkunde – verder te verfijnen en te streven naar een meer accurate terminologie voor (deel)aspecten van het transnationale vertoog. Niet alleen is het onderscheid tussen verticale en laterale transnationale (culturele en linguïstische) relaties van belang – verwijzend naar de studie Minor Transnationalism (2005) en het binaire model van Françoise Lionnet en Shu-mei Shih – maar ook het verschil tussen meertaligheid, inter- en transtaligheid (of “translanguaging”).
Translingual poetics
Net als het debuut Ekke van Klara du Plessis behoort de bundel G niet tot een ééntalige of monoculturele omgeving. Ook in Hell Light Flesh reflecteerde de dichter op taal en zij focuste daarbij vooral op geweld en lichamelijkheid. G laat een vindingrijke maar ook existentiële interactie zien tussen Engels – de lingua franca van beide schrijvers die in Canada (respectievelijk Montreal en Toronto) verblijven –, Afrikaans en Perzisch. In Ekke ondernam Du Plessis een soortgelijk taalexperiment: zij speelt hierin met en confronteert homoniemen in Afrikaans en Engels, woorden die gelijkluidend zijn maar in beide linguïstische tekensystemen andere betekenissen hebben. Haar tweetalige achtergrond was de voedingsbodem voor dit op vermenging van talen en culturen gerichte lyrisch schrijfproject. Een combinatie van homofone woorden in Afrikaans en Engels kan tot geestige spraakverwarring leiden, zoals mag blijken uit het debuut (zie mijn recensie: https://voertaal.nu/multiple-identity-meertaligheid-van-het-ik/). Moedertaal is meer dan een communicatiemiddel. Vraag is overigens of in een meertalige wereld en gelet op de poly-culturele en internationale achtergrond van sprekers nog eenduidig over “moedertaal(-spreker)” moet worden gesproken. Misschien is het beter, zoals Chris Joby in Internationale Neerlandistiek voorstelde, over “eerste taal” te spreken.
Wie de vertrouwde taalomgeving verlaat – de eerste taal – begeeft zich buiten de comfortzone en geraakt in die andere taalcontext méér taalbewust of taalsensitief dan in de eerste-taal gemeenschap. Taal is daarenboven een vorm embodiment of dus de belichaming van een psyche, zo stelt Viljoen in de recensie. Du Plessis verwijst in een onderhoud naar de studie Translingual Poetics. Writing Personhood Under Settler Colonialism (2018) van Sarah Dowling, Canadees dichter en onderzoeker in de vergelijkende en postkoloniale letterkunde. Vooral de taalvermenging en linguïstische expressievormen van transculturaliteit in Noord-Amerika zijn een voorwerp van Dowlings onderzoek. In een geglobaliseerde en multiculturele wereld van taalverbintenissen, interculturele dialoog en menigvuldige contacten tussen talen wordt culturele identiteit om evidente redenen anders bepaald dan in een monolinguïstische of cultureel-hegemonistische (gecentraliseerde) omgeving. Naast “transnational poetics” – refererend aan een studie over poëzie in globaal perspectief van de hand van Jahan Ramazani (2009) – is in de vertaalwetenschap sprake van “translational poetics”. Dowling spreekt over “translingual poetics” en dus niet langer over “multilingual poetics”: niet in één taal maar in een voortdurende dialoog tussen talen of dus in een grillige of morsige trans-beweging van talen wordt een (culturele) persoonlijkheid gevormd en/of uitgesproken. In een bespreking op de site van University of Iowa Press is het concept van “translingual poetics” als volgt weergegeven:
While modernist poets offered multilingual displays of literary refinement, contemporary translingual poetries speak to and are informed by feminist, anti-racist, immigrant rights, and Indigenous sovereignty movements. Although some translingual poems have entered Chicanx, Latinx, Asian American, and Indigenous literary canons, translingual poetry has not yet been studied as a cohesive body of writing (https://uipress.uiowa.edu/books/translingual-poetics).
Ook feministische frames, intersectionele posities van sprekers en onder andere migrantenframes resoneren in talen. In wat als “multilingual poetries” is aangeduid, gaat het nog steeds over een juxtapositie van talen die een bepaalde hiërarchische verhouding (een machtsstructuur) en particuliere dominantie veronderstelt in een eentalige omgeving.
Beperkingen van monolinguïstische studies
Een individu bevindt zich in de wereld van vandaag in een wisselwerking tussen talen en culturen, in een geglobaliseerde wereld die allang geen samenspel van monoculturen meer is of van duidelijk afgebakende culturele contexten, en eigenlijk voorheen ook nooit is geweest. Een monocultuur of een vastomlijnde culturele identiteit is een construct en behoort tot het rijk der fabelen en zelfbegoocheling.
Wanneer kun je een bundel nog een Nederlandstalige bundel noemen? Een zin met één Engels woord is een Nederlandse zin, I guess? Een gedicht met één Engelse zin ook. Maar wat als je een Engelstalig gedicht hebt met drie Nederlandse zinnen, en je plaatst het in een bundel uitgegeven door een Nederlandse uitgever?
Maxime Garcia Diaz, van Nederlands-Uruguayaanse afkomst, wierp de vraag op in een interview met de Volkskrant (https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/dichter-maxime-garcia-diaz-mijn-ervaring-is-als-je-poezie-leest-kun-je-het-niet-snappen-en-alsnog-mooi-vinden~bc73cf5e/).
Een pertinente vraag is tot welke nationale literatuur of tot welke taalgemeenschap een dergelijke meertalige literaire tekst wordt gerekend, als uitdrukking van een “multilingual poetics”. Maxime Garcia Diaz heeft met haar debuut Het is warm in de hivemind (2021) talen vermengd: naast Nederlands overwegend Engels en ook hier en daar een flard Frans. Hoewel de auteur de C Buddingh’-prijs ontving voor het beste Nederlandstalige poëziedebuut, is de vraag op grond van welke criteria nog over Nederlandstalige literatuur wordt gesproken, of neerlandofone literatuur. Geert Buelens (Universiteit Utrecht) stelt voor die term te bezigen, en niet langer “Nederlandse literatuur”, teneinde het meer inclusief te hebben over een gemeenschappelijke taal (Nederlands, of zoals Babs Gons stelt: “Nederlandsen” en “Nederlanden”) en meerdere culturen in mondiaal opzicht. De klemtoon ligt in dat geval op een internationale gemeenschap en dus meerdere “Nederlandse literaturen”, niet die van één natie (Nederland) die als dominant wordt gezien ten opzichte van andere delen in de wereld waar het Nederlands een literaire schrijftaal is (https://www.de-lage-landen.com/article/nieuwe-literatuurgeschiedenis-geert-buelens). Babs Gons, voormalig Dichter des Vaderlands in Nederland, heeft samen met een collectief van “vaderlandse” kunstenaars in Nederland beslist niet langer het dichterschap te verbinden met de natiestaat (“Vaderland”), maar te spreken over de Dichter der Nederlanden: niet één Nederland dus, maar vele Nederlanden. Babs Gons:
Als Dichter der Nederlanden sta ik graag voor alle Nederlanden waaruit wij bestaan. We hebben een vaderland en een moederland, adoptielanden, tweede en derde landen. We zijn zoveel Nederlanden: Europese Nederlanden, Caraïbische Nederlanden, zeelanden, randstadlanden, plattelanden, enzovoorts. De titel refereert op een poëtische manier aan de landen in ons.
Nederlandse literatuur is geografisch en linguïstisch veel meer geschakeerd dan de literatuur van de Lage Landen, zelfs meertalig.
De dichter Maxime Garcia Diaz stelt in datzelfde vraaggesprek:
Toen ik een uitgever zocht en met het manuscript bezig was, dacht ik: er mag vast niks in het Engels in staan. Een regeltje hier en daar, maar niet een heel gedicht. Daar deed De Bezige Bij niet moeilijk over. […] Dus toen dacht ik: hoeveel Engels kan ik erin fietsen tot ik er geen prijs meer mee kan winnen voor het beste Nederlandstalige poëziedebuut? Maar ik ben toch ook loyaal aan het Nederlands, en ik wil die taal ook beschermen tegen de verengelsing – daarom schrijf ik nu Nederlandse gedichten met veel Engels erin, in plaats van Engelstalige gedichten zoals vroeger.
De schrijfster raakt hier anekdotisch aan een fundamenteel gegeven: in hoeverre sporen toenemende taalvermenging en ontwikkelingen in de productie van literatuur met een (al te stringente) afbakening van culturen en talen? Alfred Schaffer wijst er in een recensie voor De Groene Amsterdammer op dat Garcia Diaz ook als performance dichter opereert in meertaligheid:
In een gedicht dat Garcia Diaz schreef voor het International Literature Festival Utrecht speelt Spaans een prominente rol, in haar debuut eisen ‘slechts’ Nederlands, Frans en met name Engels de hoofdrol op (https://www.groene.nl/artikel/ik-zag-de-beste-meisjes-van-mijn-generatie).
Je kunt je kortom afvragen, in de formulering van Garcia Diaz, hoeveel procent van de gebundelde teksten Nederlandstalig moet zijn om überhaupt nog over Nederlandse literatuur te spreken.
Taalvermenging en de relatieve betekenis van monolinguïsme
Ook in de Afrikaanse literatuur zijn er almaar méér voorbeelden van literaire teksten die in de context van “translingual poetics” moeten worden gelezen. Alleen al de verwevenheid van Standaardafrikaans en andere variëteiten van Afrikaans is een voorbeeld van taalvermenging die andere culturele verhalen of frames met zich meedraagt dan in een eenheidstaal (of hegemoniale cultuur) wordt verondersteld. Viljoen nodigt op het einde van haar bespreking van G uit in een Zuid-Afrikaanse context méér dergelijke taalcombinaties – gecombineerde vormen van taalexpressie – te realiseren. Zuid-Afrika is een meertalig en multicultureel land waarin talen met elkaar in contact staan en interageren. Literatuur kan die taalcontacten en vormen van trans- en interculturaliteit verder activeren en thematiseren. Bijvoorbeeld door taalvermenging niet langer als monocultureel of eentalig expressiemiddel in te zetten. Benevens vertalingen van anderstalige literatuur in Zuid-Afrika (productiereceptie) kan literatuur een rol spelen in deze linguïstische en dus culturele toenadering tussen etnisch-culturele gemeenschappen. Het zal inderdaad interessant zijn teksten te lezen waarin naast Afrikaans en Engels ook andere talen en culturen van Zuid-Afrika resoneren.
Aangepaste literatuurgeschiedenissen
Du Plessis en Mohammadi kozen ervoor woordverklaringen en vertalingen onder de bronteksten op te nemen. Iets vergelijkbaars kan inderdaad worden overwogen in een Zuid-Afrikaanse context: bundels in isi-Xhosa of Sepedi bijvoorbeeld met Afrikaanse parallelvertalingen en andersom. Het is wellicht niet zo relevant de vraag te stellen: behoort het dichtwerk G, eerder al Du Plessis’ Ekke, nog tot de Afrikaanse literatuur? Moeten de grenzen van wat doorgaans als dusdanig wordt aangeduid (“de Afrikaanse literatuur”), worden opengebroken? Komt een meertalige bundel in aanmerking voor een literaire prijs die doorgaans op een taalsysteem is gericht? Moet niet worden nagedacht over literaire infrastructuur die vooral meertaligheid, culturele mengvormen en intertalige culturele producten centraal stelt? Moeten we in het licht van meertalige ontwikkelingen en linguïstisch hybride tekstvormen niet veeleer over een inter- en transculturele Zuid-Afrikaanse letterkunde spreken? Niet alleen de meertaligheid werpt dergelijke vragen op inzake categorisering in taal- of cultuurgroepen. Dowlings notie van “translingual poetics” is van toepassing en spoort met actuele tendensen in het literatuurlandschap. Onderzoekers en lezers zouden meer aandacht moeten hebben voor de wijze waarop een literaire tekst zich zelfbewust plaatst tussen verschillende talen en culturen, daarmee in gesprek treedt. Dat machtsverhoudingen, dominantie en hiërarchie tussen talen hierbij een rol spelen is evident. In een multilinguale culturele context noopt deze translinguale schriftuur tot een andere benadering in vergelijking met wat we vandaag nog steeds een nationale of regionale literatuur noemen. Deze oorspronkelijk negentiende-eeuwse onderverdelingen staan onder druk. Wellicht is behalve de natiestaat of de moedertaal de taalvermenging een wijze om vandaag, en beslist steeds meer in de toekomst, in een multiculturele omgeving over literaire en andere cultuurgoederen te spreken. Zoals bijvoorbeeld Jolyn Phillips in Radbraak (2017), waarover Schaffer stelde dat het poëziedebuut is geschreven in een mengvorm van “hoofsaaklik Standaardafrikaans” en verder ook “Kaaps, Engels en Xhosa, en die verbrokkeling van tale” (Tydskrif vir Letterkunde 55(1), 2018, blz. 207). In de Nederlandstalige literatuur is het vanuit mondiaal perspectief gezien en dus vanuit het gegeven dat talen altijd in contact staan met andere talen, culturen en verhalen, uitkijken naar vormen of uitdrukkingen van “translingual poetics”. Dat de literatuur van de Lage Landen in die context niet langer een dominante positie inneemt, zeker ten opzichte van andere werelddelen waar Nederlandse literatuur wordt geschreven en/of uitgegeven, zal in het literatuur-historisch project dat Geert Buelens voor ogen staat leiden tot een andersoortige literatuurgeschiedenis in vergelijking met wat thans voorhanden is.
Vriendelijke groet uit Gent.
Yves.
*
De bijdrage over Antjie Krog en het pleidooi voor diglossie is geschreven door Yves T’Sjoen en Alwyn Roux in samenwerking met Juliana M. Pistorius.
Over de meertaligheid van recente Afrikaanse literatuur en bekroningen met literaire prijzen publiceerde ik op Versindaba deze kroniek: ‘Prismatische schittering van poëzie in een meertalig Afrikaans’: https://versindaba.co.za/2023/03/27/yves-tsjoen-prismatische-schittering-van-poezie-in-een-meertalig-afrikaans/, 27 maart 2023.
