Dialoog: Yves T’Sjoen en Alwyn Roux in gesprek oor hulle projekte
Alwyn Roux
Alwyn: Dit is vir my besonder aangenaam om in gesprek te tree met Yves T’Sjoen oor ons aparte en gesamentlike akademiese projekte. Een van die min positiewe newe-effekte van die pandemie is die fokus op aanlyn leerplatforms in die hoër onderwys. Dit het op ’n indirekte wyse aanleiding gegee tot die skep van Samespraak. Samespraak se webblad is op 1 September 2020 van stapel gestuur. Die doel met Samespraak is die vergelykende ondersoek van Afrikaanse en Nederlandse letterkunde op ’n aanlyn forum vir alle nagraadse (gevorderde) studente en (jonger) akademici. Die Samespraakbestuur is tans op soek na 18 lede wat gedurende 2021 gaan deelneem aan die maandelikse gesprekforums (sien die webblad vir meer inligting). Dit is my hoop dat Samespraak die voortbestaan van ’n gesonde wisselwerking tussen navorsers oor landsgrense heen sal stimuleer. Die moontlikhede van ondersoek blyk legio te wees veral wanneer mens saam begin praat oor die werk van Afrikaanse en Nederlandstalige skrywers en digters wat met mekaar vergelyk kan word.
UGent het vanjaar heelwat studente wat in Afrikaans as vakgebied belangstel. Jy het vroeër genoem dat daar reeds 34 studente ingeskryf is vir vanjaar se kursus in Afrikaans. Wat behels die vakgebied Afrikaans by UGent en waarom is studente daarin geïnteresseerd om hierdie modules te neem?
Yves: Aan de UGent kunnen studenten in de bachelor- en masteropleiding, in de module Nederlands, telkens een vak opnemen met betrekking tot het Afrikaans en de meertaligheid in Zuid-Afrika. In BA3 biedt de cursus Afrikaans: taal- en letterkunde een introductie in de taalgeschiedenis van het Afrikaans, met aandacht voor taalkunde en taalverwerving (3 colleges), en de Afrikaanse literatuurgeschiedenis. In het mastervak Talen en Literaturen van Zuid-Afrika komt de meertaligheid aan bod, met naast Afrikaans en Engels aandacht voor de zogeheten zwarte talen, het gediversifieerde taallandschap.
Yves T’Sjoen (Foto: Naomi Bruwer)
Voor wat betreft het letterkundig gedeelte ben ik bijzonder opgetogen dat de collega’s dr. Marni Bonthuys (UWK) en dr. Martina Vitackova (gastprofessor UGent) ieder twee colleges voor hun rekening nemen. We zijn erin geslaagd met steun van de vakgroepen Letterkunde en Taalkunde voor dit semester een gastdocent aan te stellen. Met Martina, die instaat voor de Afrikaanse taalverwerving (BA3), hebben we een enthousiast, kundig en ondernemend collega in huis gehaald. Voor beide opleidingsonderdelen werken wij sinds de oprichting van de Leerstoel Zuid-Afrika: talen, literaturen, cultuur en maatschappij (2017) samen met een Zuid-Afrikaans academisch onderzoeker. De houder van de Gentse leerstoel geeft de taalkundige respectievelijk letterkundige colleges voor de Gentse bachelor- en masterstudenten. Coronabeperkingen hebben tot gevolg dat Quentin Williams (UWK), die door de adviesraad is voorgedragen, niet naar Gent kan reizen op dit moment. Zo hebben we ook het residentieel verblijf van Antjie Krog (“writer-in-residence UGent”) met een (half)jaar moeten uitstellen. Hetzelfde geldt een schrijversverblijf van Jolyn Phillips en Pieter Odendaal.
Antjie Krog
Dit academisch jaar kunnen studenten registreren voor nog twee keuzevakken. De bacheloropleiding Nederlands geeft belangstellende studenten de mogelijkheid een seminarie te volgen over de Nederlandstalige literatuur waarin Zuid-Afrika een prominente rol krijgt. De studie van Wilfred Jonckheere Van Mafeking tot Robbeneiland beschrijft de representaties van Zuid-Afrika in de Nederlandstalige literatuur tussen 1896 en 1996. In het seminarie worden romans en dichtbundels van Nederlandse en Vlaamse schrijvers gelezen die aan het eind en na die periode zijn verschenen.
We lezen Conny Braam, Ik ben Hendrik Witbooi (2016), Arjen Duinker, Papegaaien en andere vogels (CityBooks Stellenbosch, Podcast, 2013), Tom Lanoye, Gelukkige slaven (2013), Alfred Schaffer, Mens Dier Ding (2015), Adriaan van Dis, Het beloofde land & In Afrika (1996) en Tikkop (2010), David van Reybrouck, De plaag (2001), Henk van Woerden, Moenie kyk nie (1993), Tikoes (1996) en Een mond vol glas (1998) en Peter Verhelst, Zon (2019).
Masterstudenten kunnen een onderzoeksseminarie volgen over de “Zuid-Afrikaanse Nederlandse literatuur”. Na de Nederlandse koloniale periode (1652-1795), onder Brits bewind, bleef het Nederlands lange tijd een cultuurtaal in Zuid-Afrika. Op het eind van de negentiende eeuw manifesteerde zich het Genootskap van Regte Afrikaners en ontwikkelde het Afrikaans zich als volwaardige schrijftaal (met als eerste Afrikaans-schrijvende auteurs C.J. Langenhoven, C. Louis Leipoldt, Eugene Marais, Totius). Pas in 1925 verkreeg het Afrikaans een officieel statuut naast het Engels. Vanaf dat moment zal het “Afrikaans-Hollands” aan belang inboeten en ontkiemt de Afrikaanstalige literatuur. In het masterseminarie wordt aandacht besteed aan de Nederlandse (post)koloniale literatuur (1652-1925). We gebruiken de teksten in Heerengracht, Zuid-Afrika (red. Eep Francken en Olf Praamstra, 2008) en onder meer recente studies van Jerzy Koch alsmede Pieta van Beek en Annemarié van Niekerk als uitgangspunt. In totaal kunnen onze studenten nu kiezen uit vier verschillende opleidingsonderdelen waarin de taalgeschiedenis en de literaturen van Zuid-Afrika aan bod komen.
Wellicht kunnen de bevindingen van het masterseminarie worden gepresenteerd tijdens een van de sessies van het digitale onderzoeksportaal Samespraak. In Neerlandia (2020-3) wordt het initiatief door mij uitvoerig toegelicht, zodat het ook in de Lage Landen wordt opgepikt.
Alwyn: Die aanbod van die BA-kursus met Nederlandstalige literatuur waarin Suid-Afrika ’n prominente rol verkry, blyk werklik interessant te wees. Dit is inderdaad ook ’n leeslys wat ek graag op my eie boekrak ’n tuiste wil laat vind! Samespraak sien dan ook uit na die bevindinge van die masterseminarie. Dit is baie jammer dat die Suid-Afrikaanse leerstoel en die skrywersresidensies aan die UGent as gevolg van korona vanjaar vir eers op die ys geplaas is. Dit is wel positief dat die vakgroep Letterkunde en Taalkunde aan UGent ons kollegas dr. Bonthuys en dr. Vitackova vir die eerste semester van die 2020-/2021-studiejaar huisves. UGent is ’n voorloper wat betref interuniversitêre kruisbestuiwing.
Unisa se VisionKeepers-projek het dan ook ’n groot rol gespeel in die feit dat ons nou oor landsgrense heen en tussen tale met mekaar in gesprek is. Die VisionKeepers-projek het dit moontlik gemaak dat ek onder jou leiding navorsing kan doen oor Breytenbach se poësie wat spesifiek betrekking het op Afrika. Die navorsingsfokus van die studie het egter nie net by Breytenbach se poësie gebly nie; dit ondervang Breytenbach se betrokkenheid by die Gorée-instituut in Dakar, sy “om Afrika te verbeel”-aspirasie soos uiteengesit in sy “om Afrika te verbeel”-toespraak wat hy in 2007 aan die Gorée-instituut gelewer het en die Imagine Africa-boekreeks in gesprek met ander skeppendes op die Afrikakontinent.
Breyten Breytenbach
Die eerste geakkrediteerde artikel van die VisionKeepers-projek, getiteld “’n Kartering van Breyten Breytenbach se betrokkenheid by die Gorée-instituut vir demokrasie, ontwikkeling en kuns (1987-2017)”, verskyn eersdaags in die Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans. Die artikel verskaf ’n breë raamwerk van Breytenbach se werksaamhede by die Gorée-instituut waarbinne meer dieptenavorsing uitgevoer kan word. Daar was sekere doodloopstrate wat ons in die studie teëgekom het. Hieruit het ons ’n aantal vrae opgestel en aan Breyten Breytenbach gestuur. Ons sien uit na sy antwoorde.
Tans is ons besig met die skryf van die tweede artikel in hierdie reeks. Dit behels ’n kritiese evaluasie van Breytenbach se “om Afrika te verbeel”-toespraak soos opgeneem in Parool/Parole (2015) met behulp van Karl Popper (1902-1994) se “drie wêrelde”-model. Popper stel ’n pluralistiese siening van die wêreld voor, wat ten minste uit drie verskillende, maar interaktiewe wêrelde bestaan. Hulle is: wêreld 1 – die materiële wêreld van fisiese objekte; wêreld 2 – die geestelike en psigologiese wêreld van die mens; en wêreld 3 – die produkte van die menslike verstand. Die interaktiewe aard van die model behels dat die wetenskaplike vanuit sy of haar subjektiewe wêreld (wêreld 2) begrip moet toon van die objektiewe teorie (wêreld 3) voordat hy of sy dit kan toepas of evalueer om byvoorbeeld die uitwerking daarvan op die fisiese wêreld (wêreld 1) te kan toets. Ons gaan van die standpunt uit dat Breytenbach se “om Afrika te verbeel”-aspirasie vanuit die navorser se subjektiewe waarnemingswêreld (wêreld 2) begryp moet word met die doel om die “om Afrika te verbeel”-aspirasie krities te evalueer. Deur sy “verbeelding” kry lesers egter die middele om Afrika self anders te verbeel. Die plan is dat die artikel in Januarie 2021 voorgelê word aan ’n geakkrediteerde tydskrif.
Ek hoop van harte om weer in 2021 besoek in Gent af te lê om planne te beraam vir die voortsetting van hierdie fantastiese projek. ’n Derde en vierde artikel en ’n monografie word ook in die vooruitsig gestel.
Yves: De pandemie zorgt ervoor dat de internationale mobiliteit niet kan verlopen zoals de afgelopen jaren. Intussen werken wij online verder en is er geregeld een uitwisseling van ideeën en voorstellen. Het is een genoegen mee te werken aan het Unisa VisionKeepers-project en als mentor te zijn aangesteld. Het onderzoek naar de rol van Breyten Breytenbach in het Gorée-instituut heeft een toegevoegde waarde voor de inmiddels omvangrijke studie over leven en werk van Breytenbach. Op termijn moet een monografie verschijnen die de geschiedenis van het pan-Afrikaanse instituut voor de kust van Dakar en de vele activiteiten van Breytenbach goed documenteert.
Alwyn, we kijken in Gent uit naar jouw bezoek zodra het weer veilig kan. Ook het symposium in Senegal, in aanwezigheid van Breytenbach en gepland voor december 2020, is noodgedwongen uitgesteld. Dat geldt evenzeer voor het jaarlijks symposium dat we samen met prof. Margriet van der Waal in Amsterdam hadden gepland (november 2020). We kiezen niet voor een online alternatief maar wel voor een congres dat we in 2021 hopen te kunnen organiseren. Er zijn vele interessante voorstellen ingestuurd.
Wat het Breytenbach-project betreft: Het zal een voorrecht zijn in Gorée resultaten van het onderzoeksproject te kunnen presenteren aan een internationaal publiek en ter plekke het nodige archiefonderzoek te verrichten. Zoals we weten, door Breytenbach bevestigd, is veel documentair materiaal voorhanden waarvoor we samen naar Gorée moeten reizen. In het post-coronatijdperk zal het onderzoeksproject verder worden uitgebreid. Ik denk bijvoorbeeld aan de bloemlezing met Afrikagedichten van Breytenbach, die we in overleg met de schrijver samenstellen. Ook prof. Louise Viljoen zullen we hier graag bij betrekken.
Alwyn: Dankie, Yves. Dit sal ’n voorreg weer om Gent weer te kan besoek. Die moontlikheid om saam na Gorée te reis om die argief by die instituut te besoek, klink na ’n belewenis. Die moontlikheid van ’n bloemlesing met Afrikagedigte sal dan ook ’n belangrike produk van die VisionKeepers-projek in samewerking met die skrywer en prof. Louise Viljoen wees. Ek hoop dit realiseer!
Intussen het ek by ’n interessante projek betrokke geraak wat “Stemgrepe” heet. Stemgrepe is ’n projek op Versindaba wat tot stand gekom het danksy Marlies Taljard. Sy het met die idee van Stemgrepe vorendag gekom na aanleiding van twee gedigvoorlesings deur die digter Gisela Ulyatt. Stemgrepe rig ’n oop uitnodiging aan gepubliseerde digters om voorlesings van hulle gedigte in te stuur vir plasing op Versindaba. Ons het reeds opnames van Marlise Joubert, Joan Hambidge, Alfred Schaffer, René Bohnen, Hans du Plessis, Charl-Pierre Naudé, Lynthia Julius, Helize van Vuuren en Gerard Scharn ontvang. Meer inligting oor die projek is verkrygbaar op Versindaba.
Yves: Stemgrepe is een verrijkend poëzie-initiatief. Ik heb op Versindaba een reactie geplaatst waarom het van bijzondere waarde is de voordracht van schrijvers op te nemen. De voorlezing voegt betekenislagen toe aan de tekst, zoals hij wordt gelezen (dictie, ritme, timbre, toonhoogte, accentuering et cetera). Ik volg de inzendingen nauwlettend. Overigens vind ik het schrijfproject op Versindaba ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van N.P. van Wyk Louw een interessant project.
Intussen hebben we gezamenlijk meer projecten kunnen realiseren, zelfs in coronatijd. Er was op 10 september de digitale boekpresentatie van Die verdriet van België, Hugo Claus’ meesterwerk in een vertaling van Daniel Hugo. Dankzij het initiatief van de Algemeen Afgevaardigde van de Vlaamse Regering in Pretoria, dr. Geraldine Reymenants, met de steun van Protea Boekhuis en SASNEV, hebben we tijdens een Zoom-bijeenkomst de Afrikaanse uitgave voorgesteld, in aanwezigheid van Daniel Hugo en de Vlaamse schrijfster Saskia de Coster (met dank aan Hear my voice, het dichterscollectief dat voor technische ondersteuning zorgde).
Later zullen we de geplande seminaries over Die verdriet organiseren bij Unisa en NWU, vervolgens in Gent (Koninklijke Academie voor Nederlandse taal en letteren). Voor de nocturne in Gent werken we samen met prof. Désirée Schyns van de vakgroep Vertalen, Tolken en Communicatie en de onderzoeksgroep TRACE (Translation & Culture). Ook het TN&A-huldenummer over het dichterschap en het vertaalwerk van Daniel Hugo wordt thans voorbereid. Ter gelegenheid van Daniels 65e verjaardag ben ik betrokken bij de organisatie van een huldebetoon tijdens Tuin van Digters in november. De gezondheidscrisis wereldwijd maakt het vermoedelijk niet mogelijk in het Breytenbachsentrum aanwezig te zijn. Francois Lötter, de organisator, en Marlene Malan bekijken de mogelijkheden.
Daniel Hugo, vertaler van Het verdriet van België deur Hugo Claus
Ik kan hier terloops al even vermelden dat we in 2022 van plan zijn een Gerrit Komrij-symposium op te zetten. Naar aanleiding van de herdenking van Komrij’s overlijden in 2012 zal de brugfunctie van Komrij, actief cultureel bemiddelaar tussen Nederlands en Afrikaans, door kenners worden belicht. Voor die gelegenheid vertaalt Daniel Hugo Komrij’s commentaren bij tien gedichten uit de bloemlezing De Afrikaanse poëzie in 1000 en enige gedichten (1999).
Aan plannen en projecten is geen gebrek. In samenspraak met Daniel Hugo worden binnenkort ook bloemlezingen uit het werk van de Vlaamse dichters Eddy van Vliet en Paul Snoek gepresenteerd in Zuid-Afrika. Voor de uitgave van Snoeks gedichten wachten we nog even het antwoord af van Literatuur Vlaanderen, het Vlaams letterenfonds. Bij Imprimatur verschijnt Daniels vertaling van een selectie uit Nachoem Wijnbergs dichtbundel Liedjes (2006). Ik ben daarnaast bijzonder verheugd dat ook Charlotte van den Broecks debuutbundel Kameleon (2015) binnenkort in Afrikaanse vertaling wordt uitgegeven door Protea Boekhuis. De verdienste van Daniel Hugo als vertaler is ongelooflijk groot voor de introductie van Nederlandstalige schrijvers in Zuid-Afrika. Ik verneem dat inmiddels ook Fanie Oliviers vertaling van Erwin Mortiers Godenslaap (Wanneer Gode slaap), een Eerste Wereldoorlogroman, is verschenen.
Momenteel wordt bekeken met de redactie van LitNet en Voertaal hoe we een nieuwe rubriek kunnen starten: Zoom-sessies die ik mag leiden, gesprekken met Nederlandse, Vlaamse en Zuid-Afrikaanse actoren die tussen Afrikaans en Nederlands een intermediërende rol spelen: vertalers, academici, algemeen-culturele en literaire figuren, instituten, onderzoeksgroepen. De reeks is zonder einde. Ik kijk daar zeer naar uit. Binnenkort treed ik in gesprek met jou als deel van wat hopelijk kan uitgroeien tot een reeks interessante podcasts die zoals gezegd op LitNet en Voertaal worden geplaatst.
Alwyn: Dit is fantastiese projekte wat jy hier noem. Ek kan reeds voorlopig my samewerking en steun toesê aan die Gerrit Komrij-simposium in die hoop dat Unisa se Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap op dieselfde wyse as met die Hugo Claus-seminaar ’n ruimte vir die verrigtinge beskikbaar sal stel. Ek sien met groot opgewondenheid uit na Daniel Hugo se vertaling van Nachoem Wijnberg se bundel Liedjes. Sedert 2015 besoek Wijnberg Unisa se Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap op ’n jaarlikse basis – elke jaar met ’n nuwe bundel en/of roman in die hand! Ek hoop dat ons ’n aanlyn onderhoud met die digter en vertaler sal kan voer op ’n soortgelyke wyse as met die verskyning van Die verdriet van België.
Tydens die boekbespreking van Die verdriet van België het dit onder my aandag gekom dat een van die lede van die Hear my voice-maatskappy, mnr. Phomolo Flex Sekamotho, ’n lid van die Unisa Poetry Society was. Dit het my geïnspireer om die maandelikse Unisa Poetry-sessies na ’n aanlyn forum te verskuif. Ek is tans in gesprek met die voormalige sameroeper van die Unisa Poetry Society, mnr. Ayanda Mkutshulwa, oor die wyse waarop ons die Unisa Poetry-sessies in die toekoms sal kan aanbied in samewerking met studente in kreatiewe skryfkuns aan Unisa se Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap. In die verlede was die fokus van die Unisa Poetry Society gerig op die viering van nasionale vakasiedae, soos die viering van vrouedigters op Vrouedag, die belang van ons gedeelde erfenis op Erfenisdag en die noodsaaklikheid om die grense van vryheid uit te daag op Mandeladag. Dit is veral die 67 poems for freedom-geleentheid by Freedom Park wat ons vlagskipprojek was. Die aanlyn sessies sal dieselfde fokus hê as vantevore en maandeliks sal digters, verteenwoordigend van verskeie Suid-Afrikaanse tale, in die kollig geplaas word op die aanlyn platform.
Yves: Inmiddels bouwen we rustig verder aan de Leerstoel: Nederlands in meertalige context – culturele diversiteit die we in Zuid-Afrika proberen op te richten. Er hebben gesprekken plaatsgevonden, eerst in Stellenbosch en Bellville (UWK), later in het Zuid-Afrikahuis (Amsterdam) met collega’s van zes universiteiten in de Lage Landen én de Taalunie, en nog niet zolang geleden in Zuid-Afrika op instigatie van de Afrikaanse Taalraad en de Taalunie. We bekijken momenteel welke universiteiten en departementen interesse hebben. We trachten met deze partners een constructie op te zetten, in dialoog, als onderdeel van ons academisch tweerichtingsverkeer. Dit wordt een belangrijk project waarvoor we steun hebben in Zuid-Afrika en in de Lage Landen. Momenteel kan ik hierover niet zo veel kwijt, omdat de gesprekken nog worden gevoerd en we de institutionele (interuniversitaire) mogelijkheden aftasten. Hierover sta ik voortdurend in gesprek met partners in Nederland, Vlaanderen en Zuid-Afrika. De ATR en de Taalunie kunnen hierin een veelbetekenende, vooral faciliterende rol spelen.
Alwyn: Dit sal fantasties wees indien ’n Nederlandse leerstoel in Suid-Afrika gevestig kan word, hetsy gekoppel aan sekere residensiële universiteite of rondreisend. Dit moet wel beklemtoon word dat Samespraak nie ’n plaasvervanger vir die vestiging van so ’n leerstoel wil wees nie. Alhoewel Samespraak interuniversitêr te werk gaan, funksioneer ons werksaamhede onafhanklik. Die oprig van ’n Nederlandse leerstoel in Suid-Afrika het ’n ander funksie. Kan jy ons meer vertel wat so ’n leerstoel behels? Op watter wyse sal studente in die Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap by Unisa by so ’n leerstoel kan baat vind? Vroeër het ons ook met mekaar gesels oor die moontlikheid van ’n soortgelyke skrywersresidensie by Unisa soos by UGent. Indien mens byvoorbeeld vir Adriaan van Dis kan uitnooi om vir ’n maand lank by Unisa seminare aan te bied as deel van ’n skrywersresidensie, sal dit uitstekend wees vir alle betrokke partye.
Yves: Ik zal er graag later dieper op ingaan, vooral omdat nu formules en scenario’s worden bekeken. Graag verwijs ik naar twee bijdragen die over de op te richten leerstoel zijn gepubliceerd op Neerlandistiek: https://www.neerlandistiek.nl/2018/10/plannen-van-ugent-voor-een-leerstoel-nederlands-in-zuid-afrika/ (2018) en https://www.neerlandistiek.nl/2019/09/nieuwe-leerstoel-nederlands-in-zuid-afrika/ (2019).
Helemaal tot slot (voorlopig): samen met een coauteur schreef ik de afgelopen maanden intensief aan een boek dat in Nederlands en Afrikaans verschijnt in 2021. Op het ALV-symposium (januari 2021) in Port Elizabeth hopen we een tip van de sluier op te lichten. Ik wil daar nu nog niet zoveel over kwijt. We kijken samen uit naar de boekuitgave.
Dank voor dit gesprek, Alwyn.
Alwyn: Baie dankie, Yves.
Lees ook:
Tydskrif vir Nederlands & Afrikaans daarop gerig om meerstemmigheid te bestendig
Louise Viljoen vertel van jonger geslag digters wat waag in Afrikaans
Afrikaans wen aan waardering danksy opregte erns met wisselwerking – Breytenbach
Buro: NM
